«Η γλώσσα δεν είναι ένα απλό εργαλείο· είναι ο πολιτισμός, η ιστορία, η ταυτότητά μας. Σε όλη μας τη ζωή, από την ώρα που γεννιόμαστε μέχρι την ώρα που φεύγουμε, μαθαίνουμε. Και λέξεις και φράσεις. Πρόκειται για έναν αγώνα να κατακτήσουμε την έκφραση της λέξης, να κατακτήσουμε τις έννοιες. Γλώσσα είναι η νόησή μας και με τη νόησή μας πλησιάζουμε τον κόσμο» έχει επισημάνει πολλές φορές σε συνεντεύξεις του ο καθηγητής Γλωσσολογίας κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης.
Γ. Μπαμπινιώτης
ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ.
«Τα παιδιά και τα εγγόνια των λέξεων τής γλώσσας μας».
Κέντρο Λεξικολογίας, 2016, σελ. 980
Την «καταγωγή» αυτού του θαυμαστού κόσμου των λέξεων αναλύει Το Λεξικό παραγώγων και συνθέτων τής Νέας Ελληνικής – «Τα παιδιά και τα εγγόνια των λέξεων τής γλώσσας μας», το 9ο «παιδί» του κ. Μπαμπινιώτη. Είναι ένα πρωτότυπο, έγκυρο, πολύτιμο καθημερινό βοήθημα για τον μαθητή και τον εκπαιδευτικό, καθώς και για όλους όσοι αγαπούν και μελετούν την ελληνική γλώσσα. Ενα λεξικό που διαβάζεται, που δίνει άμεση, πραγματικά εντυπωσιακή εικόνα τού θησαυρού των λέξεων τής ελληνικής γλώσσας. Ενα λεξικό που μάς βοηθάει να καταλάβουμε πώς γεννιούνται «τα παιδιά και τα εγγόνια των λέξεων», δηλαδή πώς δημιουργούνται λέξεις από άλλες. Το Λεξικό των παραγώγων και συνθέτων είναι η νέα προσφορά του «Βήματος της Κυριακής» και θα κυκλοφορήσει, μαζί με την εφημερίδα, την ερχόμενη Κυριακή.
Μέσα από το συγκεκριμένο λεξικό κατανοείται, χωρίς μακροσκελή σχολιασμό και φόρτο γραμματικών πληροφοριών, ο θαυμαστός μηχανισμός σχηματισμού των λέξεων. Για παράδειγμα, το ρήμα «λέγω» και το ουσιαστικό «λόγος». Οπως επισημαίνεται στις στατιστικές πληροφορίες που διαθέτει το Λεξικό, σε σύνθετα και σε παράγωγα έχει 1.530 λέξεις. Και εδώ φαίνεται η πολύτιμη βοήθεια για το σχολείο: εάν ο δάσκαλος πει στον μαθητή να του βρει λέξεις που ξεκινάνε από τον «λόγο» ή που έχουν ως δεύτερο συνθετικό το «λόγος», αυτό είναι το εργαλείο του. Και για τον μαθητή και για τον δάσκαλο όταν διδάσκει.
Αυτό που διακρίνει την ελληνική γλώσσα είναι η παραγωγική της δύναμη, η ικανότητα δηλαδή των ομιλητών της να δημιουργούν εύκολα πλήθος παραγώγων και συνθέτων λέξεων για να δηλώνουν σημασίες – και δι’ αυτών έννοιες – που χρειάζονται στην επικοινωνία τους. Λεξικό που να συγκεντρώνει και να αναδεικνύει αυτόν τον λεξιλογικό πλούτο τής σύγχρονης Ελληνικής, τα παράγωγα και τα σύνθετα αλλά και τα ομόρριζα, δεν υπήρχε μέχρι σήμερα στην ελληνική λεξικογραφία. Μέσα από το Λεξικό παραγώγων και συνθέτων τής Νέας Ελληνικής βλέπει κανείς συγκεντρωμένα κάτω από ένα λήμμα τα παράγωγα τής συγκεκριμένης λέξης, τα παράγωγα των παραγώγων κ.ο.κ. και μαζί τα σύνθετα τής λέξης και τα παράγωγα των συνθέτων της. Μια τέτοια διάρθρωση τού λεξιλογίου τής γλώσσας δικαιολογεί να μιλούμε – μεταφορικά βεβαίως – για «τα παιδιά» (παράγωγα και σύνθετα) και για «τα εγγόνια» (τα παράγωγα των παραγώγων και των συνθέτων) κάθε λέξης-λήμματος, ακόμη και για «τα δισέγγονα» (τα παράγωγα που προέρχονται από παράγωγα παραγώγων!).
Ας δούμε λ.χ. το παράδειγμα του ρήματος χαίρω: Το «παιδί» του είναι το χάρη, το «εγγόνι» του είναι το χαρίζω, το «δισέγγονο» το χάρισμα και το «τρισέγγονο» το χαρισματικός.
Στη γλώσσα, τελικά, δεν ισχύει μόνο η εύστοχη παρατήρηση τού Σεφέρη «είναι πολλών ανθρώπων παιδιά οι λέξεις», αλλά και η εύγλωττη διαπίστωση που βγαίνει από το νέο λεξικό, ότι «είναι πολλά τα παιδιά, τα εγγόνια και οι εγγύς και μακρινοί απόγονοι των λέξεων τής γλώσσας μας».
Η δομή του Λεξικού
Το Λεξικό παραγώγων και συνθέτων περιλαμβάνει:
- 64.000 παράγωγα και σύνθετα σε κύρια επιλεγμένα λήμματα
- 4.300 ομάδες συνθέτων (α’ και β’ συνθετικά)
- 350 σχόλια σε επιλεγμένα θέματα: ομόρριζα, σύνθετα, διαφορές σχηματισμού, ορθογραφία κ.ά.
- 300 διαγράμματα σχηματικής απεικόνισης των παραγώγων επιλεγμένων λέξεων – τα σημαντικότερα προθήματα και επιθήματα, με σημασιολογικές πληροφορίες και πολυάριθμα χαρακτηριστικά παραδείγματα – πίνακες που ταξινομούν τις λέξεις με βάση την παραγωγική τους δύναμη – εύληπτη κατατοπιστική εισαγωγή για το πώς σχηματίζονται οι παράγωγες και σύνθετες λέξεις τής Ελληνικής (ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα, επιρρήματα) – ετυμολογικές πληροφορίες σε κάθε λέξη.
Στα ειδικότερα χαρακτηριστικά τού Λεξικού η εύληπτη κατατοπιστική εισαγωγή για το πώς σχηματίζονται οι παράγωγες και σύνθετες λέξεις τής Ελληνικής (ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα, επιρρήματα), η αναλυτική παρουσίαση (σε διακριτά πεδία) των παραγώγων και συνθέτων κάθε λέξης, η οργάνωση των συνθέτων σε ομάδες με βάση τα συνθετικά τους (α’ ή β’ συνθετικά) και οι ετυμολογικές πληροφορίες σε κάθε λέξη.
Το ένθετο παράρτημα του Λεξικού περιλαμβάνει τα σημαντικότερα προθήματα και επιθήματα, με σημασιολογικές πληροφορίες και πολυάριθμα χαρακτηριστικά παραδείγματα διαγράμματα που για πρώτη φορά σε Λεξικό απεικονίζουν σχηματικά πώς από μία λέξη παράγονται άλλες λέξεις με την προσθήκη επιθημάτων ή και προθημάτων καθώς και πίνακες που ταξινομούν τις λέξεις με βάση την παραγωγική τους δύναμη.
