«Ηταν καταθλιπτικά στη Βιβλιοθήκη όλο αυτό το διάστημα χωρίς κόσμο» σχολιάζει η Στεφανία Μεράκου, διευθύντρια της Μεγάλης Μουσικής Βιβλιοθήκης (ΜΜΒ) «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής (ΣΦΜ), που στεγάζεται στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Στεκόμαστε στην είσοδο της Βιβλιοθήκης. Εχει μόλις ανταλλάξει μερικές θερμές κουβέντες με νεαρή ερευνήτρια, η οποία εξέφρασε με ενθουσιώδη λόγια τη χαρά της που οι συλλογές της Βιβλιοθήκης και τα αναγνωστήριά της είναι πάλι ανοιχτά στους ερευνητές και στο κοινό. Στο διάστημα των περιορισμών της πανδημίας COVID-19 η Βιβλιοθήκη παρέμεινε κλειστή. Στην υπηρεσία των ερευνητών από τον Ιούνιο, ικανοποιώντας αιτήματα εξ αποστάσεως, από τα τέλη Σεπτεμβρίου δέχεται πάλι χρήστες στους χώρους της, σύμφωνα πάντοτε με τον ισχύοντα κανονισμό λόγω των συνθηκών που διαμορφώθηκαν εξαιτίας της πανδημίας. «Πριν από την πανδημία είχαμε κάθε μέρα εδώ περίπου πενήντα παιδιά, που συμμετείχαν στο εκπαιδευτικό μας πρόγραμμα. Μας λείπει η παρουσία τους, έδινε ζωή στη Βιβλιοθήκη» συμπληρώνει η κυρία Μεράκου. Στον τοίχο πίσω μας ένα μεγάλο πανό, αναμνηστικό από τη γιορτή για τα εικοσάχρονα της Βιβλιοθήκης, τον Νοέμβριο του 2017. «Η μουσική είναι όνειρο» διαβάζω με τα αδέξια γράμματα κάποιου παιδιού της πρώτης σχολικής ηλικίας, που υπογράφει Γρηγόρης. Λίγο πιο πάνω, ένα άλλο παιδί σημειώνει: «Μουσική βιβλιοθήκη, you are a queen». Της εύχονται μακροημέρευση και πάντα επιτυχίες. Πράγματι, στα είκοσι τέσσερα χρόνια από την έναρξη της λειτουργίας της το 1997, η ΜΜΒ έχει εξελιχθεί σε βασικό πόλο για την έρευνα και τη μουσική παιδεία στην Ελλάδα.

Οι συλλογές της περιλαμβάνουν σήμερα 142.000 τίτλους υλικού, βιβλία και έντυπα, παρτιτούρες, προγράμματα και βεβαίως ηχητικό υλικό. Δεν περιορίζεται όμως στο in situ υλικό. «Μέσα από τις συνδρομές μας σε διεθνείς βάσεις δεδομένων, όπως η Naxos Video Library και η Naxos Music Library, προσφέρουμε στους χρήστες και στους φίλους της Βιβλιοθήκης πρόσβαση σε έναν τεράστιο όγκο περιεχομένου» επισημαίνει η επικεφαλής της ΜΜΒ.

Αρχεία συνθετών και καλλιτεχνών

Ο σημαντικός πλούτος της Βιβλιοθήκης είναι τα αρχεία ελλήνων συνθετών και καλλιτεχνών, συνολικά σαράντα πέντε αρχεία, «που δείχνουν την εμπιστοσύνη του κόσμου της μουσικής κοινότητας προς τη ΜΜΒ». Τα πιο πρόσφατα αποκτήματα ήταν το αρχείο του Μανώλη Καλομοίρη, του Δημήτρη Δραγατάκη, του Αντίοχου Ευαγγελάτου και του Ιάκωβου Χαλιάσα, δωρεές των κληρονόμων αυτών των μουσικών προσωπικοτήτων. «Τα αρχεία θα ψηφιοποιηθούν, δεδομένης της ευκαιρίας, για να διασωθούν και θα είναι προσβάσιμα μέσω της ιστοσελίδας μας στους μελετητές», όπως μαθαίνω. Μουσικά χειρόγραφα, προγράμματα συναυλιών, αποκόμματα Τύπου, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις και ποικίλο χαρτώο και οπτικοακουστικό υλικό. «Εχουμε όλα τα αρχεία των εκπροσώπων της «Εθνικής Μουσικής Σχολής»» λέει με υπερηφάνεια η Στεφανία Μεράκου, και προσθέτει στα ονόματα του Καλομοίρη και του Ευαγγελάτου, τον Μάριο Βάρβογλη, τον Αιμίλιο Ριάδη, τον Πέτρο Πετρίδη, τον Γεώργιο Πονηρίδη, καθώς και τα αρχεία «σημαντικών γυναικών από τον χώρο της ελληνικής μουσικής, της λυρικής τραγουδίστριας Αλεξάνδρας Τριάντη, ιδρυτικού μέλους του ΣΦΜ, της πιανίστριας Ρένας Κυριακού, της λυρικής ερμηνεύτριας Ιρμας Κολάση…». Το αρχείο του Νίκου Σκαλκώτα, κοντά σε αυτά, συμπληρώνει ένα αρχειακό απόθεμα ανεκτίμητο για τον μελετητή της ελληνικής μουσικής.

Η μελέτη των αρχείων αυτών ενθαρρύνεται με υποτροφίες που έχει θεσπίσει τα τελευταία χρόνια ο ΣΦΜ σε ερευνητές διδακτορικού και μεταδιδακτορικού επιπέδου, οι οποίες έχουν αποφέρει ενδιαφέρουσες μελέτες από το αρχείο του Πέτρου Πετρίδη και του Νίκου Σκαλκώτα που το μελετούν αρκετοί ερευνητές, ενώ σε εξέλιξη βρίσκονται έρευνες στο αρχείο του Μίκη Θεοδωράκη και στη συλλογή προγραμμάτων της Βιβλιοθήκης.

Το αρχείο του Μίκη Θεοδωράκη, το πρώτο αρχείο που κατατέθηκε στη ΜΜΒ και το ογκωδέστερο έως τώρα, το οποίο της εμπιστεύθηκε ο ίδιος ο συνθέτης τον Δεκέμβριο του 1997, αποτελεί εμβληματική περίπτωση στο σύνολο των αρχείων της. Δίσκοι και εκδόσεις έργων, αφίσες και προγράμματα συναυλιών, χειρόγραφα, επιστολές, σημειώματα… Συνθέσεις και σκέψεις γραμμένες σε κασετίνες τσιγάρων και σε χαρτοπετσέτες, σε καιρούς διώξεων και φυλακίσεων. Παράσημα και διακρίσεις, ταυτότητες συμμετοχής του σε παγκόσμιες συναυλίες και εκδηλώσεις, τα γυαλιά του, ο ηλεκτρονικός μετρονόμος του, η μπαγκέτα διεύθυνσης ορχήστρας του, το γνώριμο μαύρο ένδυμα, «σαν παπά που ιερουργεί», όπως έλεγε ο ίδιος, τα αποκόμματα Τύπου που τον αφορούν, τα οποία κρατούσε μεθοδικά ο πατέρας του σε εκατοντάδες ογκώδη λευκώματα, ατζέντες τσέπης με σημειώσεις για ταξίδια, συναντήσεις, συναυλίες, παρτιτούρες από όπερες με σημειώσεις στο περιθώριο σημαντικών γεγονότων (θανάτους, πορείες, συναυλίες στο εξωτερικό) που συνιστούν ένα αποσπασματικό ημερολόγιο…

Η έκθεση «Ο γαλαξίας μου: Μίκης Θεοδωράκης», που λειτουργεί αυτόν τον καιρό στο Μέγαρο Μουσικής, είναι ενδεικτική περίπτωση αξιοποίησης αυτού του θαυμαστού ποικίλου αρχειακού υλικού για την ενημέρωση του κοινού και την καλλιέργεια της μουσικής παιδείας. «Σκοπός τώρα είναι να αποτυπωθεί ψηφιακά η έκθεση αυτή και να μείνει στο διηνεκές» προσθέτει η συνομιλήτριά μου.

Ψηφιακό περιεχόμενο και σύγχρονες τεχνολογίες

Η δημιουργία ψηφιακού περιεχομένου ανήκει στις προτεραιότητες της Βιβλιοθήκης. «Η COVID-19 παρήγαγε εργαλεία και μέσα για να γίνεται η επικοινωνία ανθρώπων που βρίσκονται κλεισμένοι μέσα σε τέσσερις τοίχους και σκοπεύουμε να τα αξιοποιήσουμε» τονίζει η Στεφανία Μεράκου. Η ΜΜΒ είχε ήδη αναπτύξει ψηφιακό περιεχόμενο. «Τα αρχεία μας ψηφιοποιούνται σταδιακά και αναρτώνται στο ψηφιακό αποθετήριο της Βιβλιοθήκης και είναι προσβάσιμα από την ιστοσελίδα μας (https://mmb.org.gr)». Μέρος από το ψηφιακό υλικό της είχε προσφέρει η ΜΜΒ στην ευρωπαϊκή βιβλιοθήκη ψηφιακού πολιτισμικού περιεχομένου Europeana, αναδεικνύοντας το υλικό της και αποκτώντας με τη σειρά της σημαντική τεχνογνωσία. Είχε δημιουργήσει, με την Ελληνική Ενωση για τη Μουσική Εκπαίδευση, το αποθετήριο «Ευτέρπη», ένα ψηφιακό μουσικό ανθολόγιο με τραγούδια για εκπαιδευτική χρήση και συμμετείχε στη διαδικτυακή πλατφόρμα «ΜΗΤΙΔΑ» του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης που δίνει τη δυνατότητα σε εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης να δημιουργήσουν περιεχόμενο με τη χρήση σύγχρονων διαδικτυακών εργαλείων.

Τώρα συμμετέχει σε τρία ερευνητικά προγράμματα του ΣΦΜ, το «Orchestra», το οποίο αξιοποιεί ψηφιοποιημένο πολιτιστικό περιεχόμενο και με τη χρήση νέων τεχνολογιών σε συνδυασμό με τις τεχνικές της αφήγησης και του gamification αποσκοπεί στη δημιουργία διαδραστικών πολιτιστικών εμπειριών, το «ΑΡΙΑ», σε συνεργασία με το Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά», με στόχο την ανάπτυξη τεχνολογιών αιχμής για τη δημιουργία καινοτόμων συμμετοχικών εμπειριών επίσκεψης, ενώ συμμετέχει, με το ψηφιακό υλικό που είχε παραχθεί στο πρόγραμμα «ΘΡΑΚΗ», στο ερευνητικό πρόγραμμα «ΧΡΩΜΑΤΑ», μια πλατφόρμα εικονικής πραγματικότητας που θα συγκεντρώνει στοιχεία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, η οποία θα λειτουργεί ως αφετηρία για τη δημιουργία περιβαλλόντων εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας με στόχο την αναβίωση εμπειριών στον χώρο.

«Είναι η νέα τάση», εξηγεί η Στεφανία Μεράκου, «το ψηφιακό υλικό των πολιτισμικών οργανισμών να αξιοποιείται για τη δημιουργία εμπειριών στον χώρο τους, και αυτή την τάση ακολουθούμε κι εμείς, συνεργαζόμενοι με ειδικούς επιστήμονες από το πεδίο της τεχνολογίας και της πληροφορικής και από τον χώρο της εκπαίδευσης προκειμένου να προσφέρουμε στους επισκέπτες της ΜΜΒ, ειδικά στους νέους, εμπειρίες που θα τους βοηθήσουν να βυθιστούν στον κόσμο της μουσικής και να καταλάβουν αυτή την τέχνη μέσα από συγκεκριμένα έργα και σύνθετες».

Εκπαιδευτικά προγράμματα και εκδηλώσεις

Ιδιωτική Βιβλιοθήκη, η οποία εποπτεύεται από τον Σύλλογο Οι Φίλοι της Μουσικής, με πρόεδρο τον Πάνο Δημαρά και διευθυντή τον Αλέξανδρο Χαρκιολάκη, η ΜΜΒ χρηματοδοτείται από τον ΣΦΜ και από δωρεές, αντλώντας παράλληλα πόρους και από ευρωπαϊκά προγράμματα, ως όχημα για την επίτευξη της βασικής αποστολής του ΣΦΜ, που είναι «να προσφέρει τους τρόπους, την υποδομή και την εκπαίδευση για την προβολή της λόγιας έντεχνης μουσικής, της κλασικής μουσικής, αν προτιμάτε. Η ΜΜΒ υπηρετεί αυτή την αποστολή όχι μόνο μέσα από τις συλλογές της αλλά με ποικίλους τρόπους, μέσα από την έρευνα, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία, με επίκεντρο πάντοτε τη μουσική».

Τα εκπαιδευτικά προγράμματα ήταν μια μεγάλη προσφορά της ΜΜΒ στα παιδιά σχολικής ηλικίας τα οποία δεν έχουν την ευκαιρία βιωματικής μουσικής εκπαίδευσης, «αφενός γνωρίζουν τη μουσική και αφετέρου εξοικειώνονται με το περιβάλλον και τη λειτουργία μιας Βιβλιοθήκης» εξηγεί η επικεφαλής της ΜΜΒ. «Το πρόγραμμα διακόπηκε λόγω των μέτρων για την πανδημία, εξετάζουμε όμως το ενδεχόμενο να συνεχιστεί ψηφιακά, να «επισκεπτόμαστε» εμείς τα σχολεία μέσα από τους χώρους μας και τα παιδιά να παρακολουθούν από μια οθόνη, στην τάξη ή στο αμφιθέατρο του σχολείου τους. Είναι μια τεχνολογία εν εξελίξει και εργαζόμαστε προς αυτή την κατεύθυνση για να προλάβουμε να την υιοθετήσουμε».

Αυτόν τον μήνα ξεκινά η παράσταση «ΑΒΓΩ», μουσικοθεατρική παράσταση για βρέφη και παιδιά έως τριών ετών, συνεχίζεται η μουσικοθεατρική παράσταση «Σβήσε το φως», που είχε πρωτοπαρουσιαστεί πριν από την έναρξη της πανδημίας, ενώ τον προσεχή Δεκέμβριο προγραμματίζεται ένα masterclass για τον πολιτισμικό τουρισμό και το branding management, το οποίο απευθύνεται σε στελέχη και νέους που εργάζονται στον χώρο του πολιτισμού.

Από τα αναγνωστήρια στα βιβλιοστάσια

Στο αναγνωστήριο υπολογιστές προσφέρουν πρόσβαση στις διεθνείς βάσεις δεδομένων στις οποίες είναι συνδρομήτρια η Βιβλιοθήκη. Στα ράφια, πλήρεις σειρές των απάντων των συνθετών της κλασικής μουσικής, μελέτες για το τραγούδι, τη σύνθεση και την αρμονία, αλλά και βιογραφίες ελλήνων και ξένων συνθετών και μεγάλων ερμηνευτών.

Κατεβαίνοντας στα βιβλιοστάσια της ΜΜΒ, μια αισθητή ψύχρα προειδοποιεί τον επισκέπτη ότι εισέρχεται σε χώρο ειδικά ρυθμιζόμενων συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας όπου φυλάσσονται οι θησαυροί, τα σπάνια και τα περίεργα αποκτήματα της ΜΜΒ. Θαυμάζω, σε φωτοαναστατική έκδοση, τον μεγάλου σχήματος ογκώδη, διακοσμημένο με χρυσό, χειρόγραφο μικρογραφημένο μουσικό κώδικα «Squarcialupi», μια ανθολογία κοσμικών μελών του 14ου αιώνα που συγκροτήθηκε στη Φλωρεντία στις αρχές του 15ου αιώνα, το αρχαιότερο τεκμήριο της ΜΜΒ, μια μικροσκοπικών διαστάσεων έκδοση του Πινδάρου του 1586, από το τυπογραφείο του Ανρί Ετιέν, και έναν εντυπωσιακό χειρόγραφο κώδικα βυζαντινής μουσικής του 1800 με χρυσογράμματα, αγορασμένα σε δημοπρασίες.

Δίπλα στο χειρόγραφο άρθρο «Some linguistic observations» του ούγγρου συνθέτη Μπέλα Μπάρτοκ γραμμένο λίγο καιρό πριν από τον θάνατό του, με διορθώσεις του για την έκδοση στο μουσικολογικό περιοδικό «Tempo» το 1946, η Στεφανία Μεράκου μού δείχνει το «Η περιστέρα Ειρήνη / La colombe de la paix» (Φεβρουάριος 1952), αυτόγραφο χειρόγραφο έργου για κοντράλτο και μεικτή χορωδία του έλληνα συνθέτη Ιάννη Ξενάκη, από τα πρώιμα έργα του συνθέτη, που έλαβε το πρώτο βραβείο στο Τέταρτο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας στο Βουκουρέστι το 1953, το κηδειόσημο του Μπετόβεν, με ημερομηνία 29 Μαρτίου 1827, δύο μικρές ταινίες με ηχογραφήσεις του Μίκη Θεοδωράκη από τα χρόνια του εκτοπισμού στη Ζάτουνα το 1968-1969, που φυγαδεύτηκαν και έφτασαν τελικά στα σωστά χέρια…

Στην έξοδο από τη Βιβλιοθήκη σύντομη στάση στις γυάλινες προθήκες στον προθάλαμο. Ενα σημείωμα θυμίζει στον επισκέπτη ότι εφέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τον θάνατο του γάλλου μουσικού και συνθέτη Καμίγ Σαιν-Σανς (1835-1921). Από τους θησαυρούς της Βιβλιοθήκης παρουσιάζονται εδώ σπάνια τεκμήρια, μεταξύ άλλων ένα πρόγραμμα συναυλίας του Ωδείου Αθηνών, με ημερομηνία 21 Απριλίου 1930, «υπό των μαθητών και μαθητριών του ωδείου… συνοδεία κλειδοκυμβάλου υπό του κ. Δ. Μητρόπουλου». Ανάμεσα στα έργα της συναυλίας και το κονσέρτο op. 33 του Σαιν-Σανς για βιολοντσέλο και ορχήστρα. Παρτιτούρες των έργων του σε γαλλικές πρώτες εκδόσεις, και το πρόγραμμα του φεστιβάλ προς τιμήν του Σαιν-Σανς που διοργανώθηκε το 1920 στο Ωδείο Αθηνών… γέφυρες που συνδέουν τη δυτική λόγια μουσική με τους έλληνες συνθέτες και καλλιτέχνες και το φιλόμουσο κοινό.