………εξόριστε Ποιητή, στον αιώνα σου, λέγε, τι βλέπεις;
―Βλέπω τα χρώματα του Υμηττού στη βάση την ιερή του Νέου Αστικού μας Κώδικα.
(Οδυσσέας Ελύτης, ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, Τα πάθη, ανάγνωσμα έκτο προφητικόν)
Στο έτος που διανύουμε συμπληρώθηκαν ήδη εβδομήντα πέντε χρόνια από τότε που ετέθη σε ισχύ (23.2.1946) ο Αστικός μας Κώδικας. Τρία τέταρτα του αιώνα κλείνει το νομοθέτημα που κωδικοποίησε το ιδιωτικό δίκαιο από τις ελληνορωμαϊκές του ρίζες και τη χριστιανική επίδραση έως τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, που επηρέασε όλους τους κλάδους του Δικαίου, που διδάσκεται αδιαλείπτως και μάλιστα στο πλαίσιο πολλών μαθημάτων στις Νομικές Σχολές και όχι μόνον σε αυτές, που παρακολουθεί τη ζωή μας πριν από τη γέννηση έως και μετά το θάνατο.
Ο Αστικός Κώδικας, ο δικός μας ΑΚ, δεν είναι ασφαλώς το Σύνταγμα, ούτε αποτελεί ένα νομοθέτημα αμετάβλητο. Διαθέτει όμως σύστημα και μέθοδο ερμηνείας, στηρίζεται σε αρχές διαχρονικές, όπως η καλή πίστη, η προστασία της ανθρώπινης προσωπικότητας, η ελευθερία των συμβάσεων, η προστασία του ασθενεστέρου και η συνδεόμενη με την υπαιτιότητα (υποκειμενική) ευθύνη, με παραχωρήσεις προς την αντικειμενική. Υλοποιεί την αρχή της ισότητας, προστατεύει τον ανήλικο, αλλά και τον άξιο προστασίας ενήλικο, συνδέει το γάμο ως πανηγυρική ένωση προσώπων διαφορετικού φύλου με σπουδαίες συνέπειες, ενώνει την δικαιοπρακτική αυτονομία με τη δεσμευτικότητα, σέβεται την ελευθερία διαθέσεως με διαθήκη και συγχρόνως προστατεύει την οικογένεια με το δικαίωμα της νόμιμης μοίρας.
Πρέπει επίσης να τονισθεί ότι ο Αστικός Κώδικας δεν αποτελεί αντιγραφή ξένων προτύπων, αλλά έχει τη δική του αυτοτέλεια. Περιέλαβε καινοτόμες διατάξεις, όπως την ΑΚ 388 για την απρόβλεπτη μεταβολή των συνθηκών ή τις ΑΚ 197-198 για τη ρύθμιση της ευθύνης από τις διαπραγματεύσεις. Οι διατάξεις του είναι απαλλαγμένες από το σχολαστικισμό του γερμανικού Αστικού Κώδικα και πληρέστερες σε σχέση με τους ελβετικούς κώδικες. Γενικώς αποτελεί ένα διαχρονικό ελληνικό δημιούργημα με ρίζες στο αρχαίο ελληνικό δίκαιο, που αξιοποίησε την εξέλιξη της κοινωνίας και την πρόοδο επιστήμης.
Ο Αστικός Κώδικας διαπνέεται και από κοινωνικές αντιλήψεις. Αλλιώς δεν θα περιείχε τόσο πανηγυρική καταδίκη των αισχροκερδών δικαιοπραξιών (ΑΚ 179), ούτε την κατηγορηματική απαγόρευση της κατάχρησης δικαιώματος (ΑΚ 281). Πράγματι, η τελευταία έχει αποφασιστική σημασία για την εξάλειψη των πραγματικών ανισοτήτων στις συναλλαγές.
Ιδίως οι αόριστες έννοιες του Αστικού μας Κώδικα, όπως τα χρηστά ήθη, η καλή πίστη, ο σπουδαίος λόγος, του επιτρέπουν να εξελίσσεται και να προσαρμόζεται. Αυτό γίνεται με τις δικαστικές αποφάσεις (“νομολογία”) που είναι η ζωντανή και καθημερινή μας νομική ζωή. Έτσι προχωρεί το δίκαιο, εφαρμοζόμενο και ερμηνευόμενο. Η εφαρμογή πλουτίζει την ερμηνεία και η ερμηνεία προάγει την εφαρμογή. Το αποτέλεσμα είναι η εμπιστοσύνη στο δίκαιο ή αλλιώς, η ασφάλεια δικαίου. Ο Αστικός μας Κώδικας είναι ένα σπουδαίο πνευματικό δημιούργημα που αξίζει δικαίως την απόδοση τιμής σε επετείους και όχι μόνον.
Και όμως η Πολιτεία δείχνει κάποτε απαξία και όχι τιμή. Οι νομοθετικές επεμβάσεις είναι συχνά αχρείαστες ή φωτογραφικές και για το λόγο αυτό ατυχείς. Αιώνες ίσχυε ότι το διαζύγιο εκδίδεται μόνον μετά από δικαστική απόφαση. Και όμως πριν από λίγα χρόνια, θεσπίσθηκε το συμβολαιογραφικό συναινετικό διαζύγιο με στόχο την αποφόρτιση των δικαστηρίων, στην πραγματικότητα όμως αποσκοπώντας στο να μειώσει την επέμβασή τους στη ρύθμιση του διαζυγίου και των συνεπειών του.
Πριν από λίγο καιρό τροποποιήθηκε μια ασήμαντη για τους περισσοτέρους διάταξη, το άρθρο 1912 και δόθηκε το δικαίωμα στούς ανηλίκους να αποποιούνται μια κληρονομία μέσα σε ένα χρόνο από την ενηλικίωσή τους. Έτσι νομοθετήθηκε ρύθμιση αντίθετη με την αρχή κατά την οποία οι προθεσμίες τρέχουν και εναντίον ανηλίκου, χωρίς ιδιαίτερη δικαιολογία ή ανάγκη. Ακόμη πιο πρόσφατα έγινε σοβαρή επέμβαση στο δίκαιο της επιμέλειας, που μεταθέτει στην ουσία το κέντρο βάρους από τον ανήλικο στους γονείς του. Με την εισαγωγή ενός ακατανόητου τεκμηρίου επικοινωνίας, επιδιώκεται η δέσμευση του δικαστηρίου, προς το οποίο η Πολιτεία δείχνει έλλειψη εμπιστοσύνης.
Ορθά έχει γραφεί ότι ο Αστικός Κώδικας προσπαθεί να ισοσταθμίσει τα συμφέροντα ατόμου και κοινωνίας, ώστε ούτε το άτομον να θρυμματίζεται υπό τον όγκον του συνόλου, ούτε το σύνολον να προσφέρεται θυσία εις τον εγωϊσμόν ή την ανοησίαν ή την ιδιοτροπίαν του ατόμου. Αποτελεί νομοθέτημα – σταθμό, που συνδυάζει την παράδοση του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου με τα πορίσματα της επιστήμης. Για τους λόγους αυτούς, ας αποφεύγονται επιτέλους οι άτεχνες νομοθετικές επεμβάσεις που τραυματίζουν τη συνοχή του. Ο Αστικός μας Κώδικας αξίζει την απόδοση τιμής εκ μέρους μας και οι συντάκτες του τον σεβασμό στη μνήμη τους.
H Ρόη Δ. Παντελίδου είναι καθηγήτρια του Αστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Δ.Π.Θράκης, Προέδρου της Ένωσης Αστικολόγων
