Η Θεσσαλονίκη είναι μια ωραία πόλη γεμάτη αντιφάσεις. Αλλοτε κοσμοπολίτισσα και πολυπολιτισμική, αποτελεί επίσης πόλη των φαντασμάτων, κατά τον Μαρκ Μαζάουερ, ή πόλη του «σκοτεινού Βαρδάρη», σύμφωνα με μια πρόσφατη έκδοση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς. Τις τελευταίες εβδομάδες η πολιτική ατμόσφαιρα έγινε πολύ βαριά, με τη βίαιη εμφάνιση νεοφασιστικών ομάδων κρούσης σε ορισμένα επαγγελματικά λύκεια των δυτικών συνοικιών του πολεοδομικού συγκροτήματος.
Δυστυχώς το φαινόμενο δεν εντοπίζεται μόνο στη Θεσσαλονίκη, αν κρίνουμε από ανάλογα συμβάντα στο Νέο Ηράκλειο και αλλού. Εξάλλου, εδώ και καιρό σε πολλές χώρες της Ευρώπης μια νέα επιθετική ακροδεξιά εξαπλώνεται επικίνδυνα, από την Ουγγαρία και την Πολωνία, όπου ήδη κατέχει κυβερνητικές θέσεις, μέχρι την Ιταλία και τη Γαλλία, όπου προσπαθεί να κυριαρχήσει στο πολιτικό σκηνικό. Ο εθνικισμός, ο σοβινισμός, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία δίνουν τον τόνο, προκαλώντας θλιβερά αποτελέσματα.
Στη χώρα μας, μπορεί η ηγεσία της Χρυσής Αυγής έναν χρόνο τώρα να εκτίει ποινές φυλάκισης για τα εγκλήματά της, ωστόσο η συναφής ιδεολογία και πρακτική έχει ενεργούς θυλάκους σε ορισμένους πολιτικούς χώρους της άκρας δεξιάς. Οι πρωτόγνωρα δύσκολες συνθήκες της υγειονομικής κρίσης, παράλληλα με την οικονομική κρίση που βιώνει η ελληνική κοινωνία την τελευταία δεκαετία, δημιουργούν το εύφορο έδαφος για την επώαση του αυγού του φιδιού και για την επανεμφάνιση του τέρατος του νεοναζισμού. Ειδικότερα όμως η Θεσσαλονίκη μοιάζει να παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες, αφού ένα είδος πολιτικού, κοινωνικού και πολιτισμικού συντηρητισμού διεκδικεί δυναμικά την ηγεμονία. Επειτα από μια περίοδο ανοίγματος και εξωστρέφειας, που σε αδρές γραμμές συμπίπτει με τη δημαρχία Μπουτάρη, άρχισε και πάλι να συντίθεται ένα εκρηκτικό μείγμα επαρχιώτικου τοπικισμού, θρησκόληπτου ανορθολογισμού και ακροδεξιάς συνωμοσιολογίας. Το Μακεδονικό και η Συμφωνία των Πρεσπών αποτέλεσαν την αφορμή για να συγκροτηθεί μια λούμπεν νέα εθνικοφροσύνη με χουλιγκανικά χαρακτηριστικά. Ιδιαίτερα στις υποβαθμισμένες δυτικές συνοικίες, έφηβοι και νέοι με απομειωμένο το οικονομικό και πολιτιστικό κεφάλαιο, χωρίς ελπίδα και μέλλον, φαίνεται να γοητεύονται από μαύρες ιδεολογίες που τους υπόσχονται συλλογική ταυτότητα και ψευδαισθήσεις ισχύος.
Η πανδημία της COVID-19 και οι καταναγκασμοί που τη συνοδεύουν έδωσαν το έναυσμα και τη συγκολλητική ουσία για κάθε πιθανή ή απίθανη θεωρία συνωμοσίας. Οχι μόνο στη Θεσσαλονίκη, αλλά και σε πολλές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, αρκετοί συμπολίτες μας εμφανίζονται ευεπίφοροι στη συνωμοσιολογία και δεν διστάζουν να στρατευτούν στο αντιεμβολιαστικό κίνημα. Τα ποσοστά εμβολιασμού είναι αισθητά χαμηλότερα από τον εθνικό μέσο όρο στις περιοχές αυτές, οι οποίες παλαιόθεν ταλαιπωρούνται από τη δράση παραθρησκευτικών και παραεκκλησιαστικών οργανώσεων. Κάνουν την εμφάνισή τους διαφόρων ειδών «πνευματικοί» και «γκουρού», οι οποίοι επιχειρηματολογούν περί των ολέθριων συνεπειών των εμβολίων.
Η συχνά αντιφατική και ατυχής διαχείριση της πανδημίας από την Πολιτεία έχει προσφέρει, δυστυχώς, επιχειρήματα και προσχήματα στους οπαδούς του καλπάζοντος αντιεπιστημονικού ανορθολογισμού. Μέσα στην πολύπλευρη κρίση, οικονομική και υγειονομική, τα πιο ευάλωτα κοινωνικά στρώματα βιώνουν με δραματικό τρόπο τις συνέπειες της αβεβαιότητας και ανασφάλειας, που οδηγούν στην επικράτηση του φόβου και της απελπισίας. Η ακροδεξιά προπαγάνδα παρεμβαίνει ακριβώς στα υπαρκτά ρήγματα του κοινωνικού δεσμού, υιοθετώντας αδιανόητες θεωρίες συνωμοσίας, επιχειρώντας να παροξύνει τις αντιθέσεις, προσβάλλοντας και συκοφαντώντας αδιακρίτως, χρησιμοποιώντας έντεχνα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Την ίδια στιγμή που σε δημόσια σχολεία εμφανίζονται οργανωμένες φασιστικές συμμορίες, το υπουργείο Παιδείας καταργεί σχεδόν όλα τα μαθήματα των κοινωνικών επιστημών, με πρώτο το μάθημα της Πολιτικής Παιδείας. Οι μαθητές, οι νέοι έλληνες πολίτες που αποκτούν δικαίωμα ψήφου στα δεκαεπτά τους χρόνια, δεν διδάσκονται πλέον στο σχολείο τις αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος και τη λειτουργία των θεσμών του κράτους. Δεν μαθαίνουν με συστηματικό τρόπο και δεν αποκτούν επιστημονικές γνώσεις γύρω από τα μεγάλα σύγχρονα διακυβεύματα, όπως είναι τα ατομικά δικαιώματα και οι ελευθερίες, το δίκαιο και η παραβατικότητα, η εργασία και η ανεργία, η ιθαγένεια και η μετανάστευση, η παγκοσμιοποίηση και η Ευρωπαϊκή Ενωση, η κλιματική αλλαγή, τα κοινωνικά κινήματα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Επιστρέφοντας στη Θεσσαλονίκη, δεν μπορεί κανείς να μην παρατηρήσει ότι το πολιτικό της προσωπικό είναι πολύ κατώτερο των περιστάσεων και φέρει μεγάλη ευθύνη για τη δυσάρεστη κατάσταση. Δήμαρχος, περιφερειάρχης και αρκετοί βουλευτές εγκλωβίζονται σε έναν θρησκόληπτο εθνικισμό που ευνοεί κάθε σκοταδισμό. Ο πολιτισμός οπισθοχωρεί διαρκώς. Οι εξαιρετικής σημασίας αρχαιότητες που βρέθηκαν στον σταθμό του μετρό της Βενιζέλου καταστρέφονται εξαιτίας ιδεοληψιών. Πώς είναι δυνατόν να εμπνευστεί έτσι η νέα γενιά, πώς θα της δοθεί πνοή και προοπτική;
Ασφαλώς, τα προβλήματα είναι εξαιρετικά περίπλοκα και δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές ούτε προσφέρονται μαγικές λύσεις. Κρίσιμο ζήτημα σήμερα αποτελεί η ακύρωση της ακροδεξιάς ατζέντας, με την οργανωμένη προσπάθεια της συντεταγμένης Πολιτείας και με την παρέμβαση των ενεργών πολιτών. Το πολιτικό σύστημα και συνολικά η ελληνική κοινωνία οφείλουν να δράσουν άμεσα, βρίσκοντας πειστικές και αποτελεσματικές λύσεις απέναντι στη σοβαρή απειλή του εκφασισμού, ο οποίος ασκεί γοητεία σε μια μερίδα της νέας γενιάς. Η απάντηση συνίσταται σε περισσότερη ελευθερία, συλλογικότητα και αλληλεγγύη, μέσα από τη διεύρυνση και τον διαρκή εκδημοκρατισμό της δημοκρατίας μας.
Ο κ. Αρης Στυλιανού είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας, πρόεδρος του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών στο ΑΠΘ.
