Καβάφης και ιστορικοπολιτικό πλαίσιο κατοχής της Κύπρου από τη Μ. Βρετανία

Η 1^η Οκτωβρίου τιμάται κάθε χρόνο στη μεγαλόνησο Κύπρο ως επέτειος ανακήρυξης Ανεξαρτησίας και ίδρυσης της κυπριακής δημοκρατίας, συνάμα του τέλους της βρετανικής κυριαρχίας στο νησί ως τελικό επιστέγασμα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα (1955-1959) κατά των Άγγλων αποικιοκρατών. Ως απότοκο των συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου (1959) εγκαθιδρύθηκε ουσιαστικά ένα κράτος «υπό κηδεμονία» με πολλές δυσλειτουργίες στην εφαρμογή των προβλεπόμενων προνοιών του, όπως αποδείχτηκε στη μετέπειτα πορεία του…

Πολλά έχουν γραφτεί για τη στάση και τη γενικότερη πολιτική των κυρίαρχων Άγγλων σε ό,τι αφορά το εθνικό ζήτημα και φρόνημα των Ελληνοκυπρίων την περίοδο της αποικιοκρατίας. Αδιάψευστος μάρτυρας της εν λόγω αγωγής τους και της οπτικής των πραγμάτων τόσο των ίδιων των κατακτητών όσο και του κυπριακού ελληνισμού περιγράφεται στον τύπο και την αρθρογραφία της εποχής. Λογοτέχνες και συγγραφείς, έχουν αρθρογραφήσει σχετικά με το θέμα. Ο Κ. Καβάφης είναι ένας απ΄ αυτούς, καθώς αναφέρεται στο ζήτημα αυτό με άρθρο του σε εφημερίδα της εποχής, το οποίο αναδημοσιεύεται μετέπειτα από τον επίσης λογοτέχνη Σ. Τσίρκα. Επίσης, γνωστοί ιστορικοί και όχι μόνο κάνουν λόγο για τη θέαση των γεγονότων από τον γηγενή και κατακτητικό πληθυσμό του νησιού.

Ο George F. Hill κάνει εκτεταμένη αναφορά για την ιδιαίτερη κατάσταση κάτω από την οποία η Κύπρος διατελούσε υπό τον έλεγχο της Μ. Βρετανίας και για το ιστορικοπολιτικό υπόβαθρο της εποχής:

Η προσάρτηση του νησιού στο Βρετανικό στέμμα το 1914, δεν συνοδεύτη-κε από καμία αλλαγή στο Σύνταγμα και το αίτημα για ευρύτερες πολιτικές ελευθερίες και παραχώρηση στην Ελλάδα εξακολουθούσε να προβάλλεται με μονότονη συχνότητα (G. Hill, A History of Cyprus, τ. iv, Cambridge University Press (1940), 1972, σ. 425, πρβλ. σ. 488-568, 160-171).

Για καλύτερη κατανόηση του ιστορικοπολιτικού πλαισίου και ιδιαίτερου καθεστώτος κατοχής του νησιού, παραθέτω επιπροσθέτως ορισμένες σχετικές ιστορικές πληροφορίες: το 1878 η τότε κάτοχος της Κύπρου Οθωμανική Αυτοκρατορία παραχώρησε την κατοχή και τη διοίκηση του νησιού στη Βρετανία, ενώ η ίδια θα διατηρούσε την επικυριαρχία. Με την είσοδό της ΟΑ στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1914, η Κύπρος προσαρτήθηκε επίσημα στο Αγγλικό Στέμμα. Εν τέλει, το 1923 με τη Συνθήκη της Λωζάννης και τη συγκατάνευση των Τούρκων, η Κύπρος θα ανακηρυχθεί το 1925 σε Αποικία του Στέμματος υπό τη βρετανική επικυριαρχία.

Σχετικά με την πολιτική στάση των Άγγλων κατακτητών στο νησί, ο γνωστός, επίσης Άγγλος, ιστορικός C. M. Woodhouse αναφέρει:

… Μια από τις κακοτυχίες της σημερινής κατάστασης είναι ότι η βρετανική πολιτική απέτυχε να δημιουργήσει μια κυπριακή εθνική συνείδηση, ως κάτι ξεχωριστό από την ελληνική ή την τουρκική εθνική συνείδηση…

…η βρετανική πολιτική για δημιουργία ενός κυπριακού έθνους, οικονομικά ανθηρού, με συνείδηση ότι δεν είναι ούτε ελληνικό ούτε τουρκικό, αλλά κυπριακό και ικανοποιούμενου από τη θέση του ως ανεξάρτητου μέλους της Βρετανικής Κοινοπολιτείας, είχε πράγματι ξεκινήσει πολύ μα πολύ αργά. Το 1925 δεν θα ήταν πολύ ενωρίς, το 1955 είναι σχεδόν σίγουρα πολύ αργά… (C. M. Woodhouse, ό.π., «Cyprus and the Middle Eastern Crisis», International Journal, Toronto, τ. 11, τχ 1 (χειμώνας 1955-1956), σ. 1-15, σημ. 10, σ.12).

Ένα άλλο ζήτημα που διαφαίνεται εναργέστερα από τις παλαιότερες δημοσιεύσεις στον τύπο της εποχής, κυρίως σε αγγλόφωνες εφημερίδες είναι, ότι οι Άγγλοι καλλιεργούσαν τεχνιέντως από την αρχή της παρουσίας τους στο νησί «χρυσάς υποσχέσεις» και ελπίδες στον κυπριακό λαό. Ο Σ. Τσίρκας, στο βιβλίο του Ο πολιτικός Καβάφης μας μεταφέρει χαρακτηριστικά:

Δέκα τέσσερα έτη, λέγει, παρήλθον αφ΄ ότου οι Άγγλοι κατέλαβον την Κύπρον φέροντες χρυσάς υποσχέσεις. Ο λόρδος Ουολσελέϋ εν ονόματι της βρεττανικής κυβερνήσεως είχε κηρύξει εν τη νήσω: «H  A. M. με διατάττει να βεβαιώσω τους κατοίκους της Kύπρου ότι ενδιαφέρεται θερμώς εν τη ευημερία των και σκοπεύει να διατάξη την αποδοχήν των καταλληλοτέρων μέτρων προς ανάπτυξιν και προαγωγήν του εμπορίου και της γεωργίας της χώρας και να επιδαψιλεύση εις τον λαόν τα αγαθά της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ασφαλείας» και προσέτι «ουδέν μέτρον θα παραμεληθή το συντείνον εις την ηθικήν και υλικήν πρόοδον της ευημερίας του λαού». Oι Kύπριοι δεν ελησμόνησαν τας υποσχέσεις ταύτας τας ουδέποτε πραγματοποιηθείσας… (Σ. Τσίρκας, Ο πολιτικός Καβάφης, Κέδρος, Αθήνα, 1971, σ. 157).

Ακόμη και πολιτικοί παράγοντες παρουσιάζονται ως υποστηρικτές των δίκαιων και ιστορικώς δικαιολογημένων αιτημάτων του κυπριακού ελληνισμού:

… Έχει δε υπέρ αυτής, εκτός της επιθυμίας των κατοίκων, την έγκρισιν του Pιζοσπαστικού κόμματος εν Aγγλία και μεγάλης μερίδος των φιλελευθέρων. «Oι Kύπριοι ειλικρινώς πιστεύουσιν ότι η Aγγλία θα δείξη επί τέλους και προς αυτούς την γενναιοφροσύνην ην έδειξε προς τους αδελφούς των εν ταις Iονίοις νήσοις, και ότι η πατρίς των θα δοθή εις το έθνος προς ο είναι τόσον στενώς συνδεδεμένη διά των δεσμών της καταγωγής, των παραδόσεων, της θρησκείας, της γλώσσης και των εθνικών πόθων και ελπίδων» (Σ. Τσίρκας, ό,π., σ. 159).

Τα προαναφερθέντα αποσπάσματα δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Τηλέγραφος της Αλεξανδρείας στο άρθρο με τίτλο «Το Κυπριακόν Ζήτημα» στις 21 Απριλίου 1893 του Κωνσταντίνο Καβάφη. Αφορμή για να γραφεί το εν λόγω άρθρο στάθηκε ένα άλλο άρθρο, το «H Kύπρος και το Kυπριακόν ζήτημα» («Cyprus and the Cypriot Question»), όπως αναφέρει ο ίδιος ο αρθρογράφος, Καβάφης, επί λέξει: «μία αγγλική πραγματεία εκδοθείσα εσχάτως εν Λευκωσία υπό του γνωστού κ. Γεωργίου Σιακαλλή, δικηγόρου και μέλους του κυπριακού νομοθετικού συμβουλίου μια πραγματεία του Γεώργιου Σιακαλλή» (Σ. Τσίρκας, ό.π., σ. 157).

Ο Στρατής Τσίρκας ανασύρει τις «λησμονημένες», όπως αναφέρει ο ίδιος, σελίδες του άρθρου του Αλεξανδρινού, προκειμένου να ρίξει φως στον «άλλο» Καβάφη, να υποστηρίξει δηλαδή τη θέση του για τον «κοινωνικό» Καβάφη στην «αντιλογία» του με τον Τίμο Μαλάνο, όπως εκτυλίχθηκε στις σελίδες του περιοδικού Νέα Εστία (1.1.1960-1.8.1960) που θεωρούσε ανάμεσα σε άλλα τον «απολίτικο» Καβάφη «αγγλόφιλο» (Σ. Τσίρκας, ό.π., σ. 156). Στο άρθρο του  «Κυπριακόν Ζητημα», ο Τσίρκας (Πρώτη Δημοσίευση: Νέα Εστία, ΛΔ΄, τ. 68, αριθ. 799, 15 Οκτωβρίου 1960, σ. 1350-1354 (όπως αναφέρεται στο Σ. Τσίρκας, 1971, ό.π., σ. 156), διατυπώνει για τον Καβάφη σχετικά με το παραβλεπόμενο από τον Μαλάνο προαναφερόμενο άρθρο του: «ο ποιητής αποδείχνει με στατιστικές (Καβάφης και… στατιστικές!), πως η αγγλική αποικιοκρατία ήταν για τον κυπριακό λαό πιο καταθλιπτική κι από την τουρκική σκλαβιά».

Καταλήγοντας, το θέμα της πνευματικής χειραγώγησης του ελληνισμού της Κύπρου, αν μπορεί λεχθεί έτσι, εντοπίζεται στην προσπάθεια εξαγγλισμού των Ελληνοκυπρίων, τον οποίο επιχειρούν συστηματικά οι Άγγλοι αποικιοκράτες και το οποίο έχουν θίξει κατά καιρούς συγγραφείς, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με το θέμα της Κύπρου, κατά την περίοδο της αγγλικής αποικιοκρατίας. Όπως διαφαίνεται στα γραφόμενα της εποχής οι προσπάθειές τους δεν τελεσφόρησαν.

Ο Καβάφης, που χαρακτηρίζεται και ιστορικός ποιητής, με εμπεριστατωμένο τρόπο ρίχνει φως στην έντεχνα ορχηστρωμένη πολιτική παραχώρησης έωλων υποσχέσεων από μέρους των Άγγλων και της συνεπούς καλλιέργειας ελπίδων στον λαό της Κύπρου. Με τη σειρά του ο Σ. Τσίρκας, ανασύροντας τα «λησμονημένα» γραπτά του Αλεξανδρινού αναδεικνύει τον πολιτικό Καβάφη.

Μαρία Χατζηνικόλα (Φιλόλογος-εκπαιδευτικός-ερευνήτρια)