Ετγκαρ Κέρετ – Γιατί ο Ισραηλινός συγγραφέας είναι ένας από τους πιο ευφάνταστους του καιρού μας

Ας μου επιτραπεί, αν δεν καταχρώμαι τη φιλοξενία των «Βιβλίων», να ξεκινήσω το σημείωμά μου σε προσωπικό τόνο: όπως οι περισσότεροι που – για να παραφράσω μια διατύπωση του Κωστή Παπαγιώργη – «έχουν στα γεμάτα το καρούμπαλο της ανάγνωσης», έχω κι εγώ τις αναγνωστικές μου εμμονές. Μέσα στα χρόνια, οι εμμονές αυτές ατονούν, αντικαθίστανται από άλλες, επανέρχονται ή ενίοτε φουντώνουν με μεγαλύτερη ένταση. Βάζοντάς τες στη σειρά, σκέφτομαι, έχει κανείς το υλικό για μια πρώτης τάξης αυτοβιογραφία – κι εδώ έρχεται στον νου ο Ρομπ Φλέμιγνκ, ο ήρωας του High Fidelity, που στο κατώφλι της μέσης ηλικίας ταξινομεί εκ νέου τους δίσκους του όχι αλφαβητικά ή χρονολογικά, αλλά αυτοβιογραφικά.

Ετγκαρ Κέρετ

Αναποδιά στην άκρη του γαλαξία

Μετάφραση Χρυσούλα Κ. Παπαδοπούλου

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2021, σελ. 208, τιμή 14 ευρώ

Μια από τις μεγαλύτερες αναγνωστικές μου εμμονές, για αρκετά χρόνια έως και τις αρχές της περασμένης δεκαετίας, υπήρξε ο ισραηλινός διηγηματογράφος Ετγκαρ Κέρετ. Εκείνη την περίοδο διάβασα και ξαναδιάβασα όποιο διήγημα ή συνέντευξή του μπορούσα να βρω στις γλώσσες που καταλάβαινα ή μισοκαταλάβαινα· του πήρα δύο συνεντεύξεις για ελληνικά περιοδικά· όταν επισκέφθηκε την Αθήνα, άφησα στο τραπεζάκι εμπρός του μια στοίβα βιβλία για να τα υπογράψει, καθυστερώντας τον κόσμο που περίμενε πίσω μου· κι όταν το καλοκαίρι του 2014 βρέθηκα στη Βαρσοβία, έκανα επί ώρες κύκλους μες στο ψιλόβροχο ώσπου να βρω το σπίτι-εικαστική εγκατάσταση που έχτισε στο παλιό γκέτο, στο κενό ανάμεσα σε δύο πολυκατοικίες, και να στριμώξω κάτω από την πόρτα ένα γράμμα που, προφανώς, έγινε μούσκεμα και δεν διαβάστηκε ποτέ. Υπάρχουν πολλά διηγήματά του που θεωρώ αριστουργήματα – σημειώνω ορισμένους τίτλους: «Σωλήνες», «Μήτρα», «Σειρήνα», «Τρελή κόλλα», «Ενα τελευταίο διήγημα κι αυτό ήταν όλο» από τη συλλογή Ο οδηγός λεωφορείου που ήθελε να γίνει Θεός, και «Καμάρι», «Αλογάκι», «Μια σκέψη σε σχήμα διηγήματος», «Μπουκάλι», «Μπακαλιάρος» από τη συλλογή Ο εκείνος. Και θα μπορούσα να αναφέρω κι άλλα.

Ευφρόσυνες παραβολές

Δοκιμάζω να συνοψίσω την ιδιοτυπία του Κέρετ, τι τον κάνει ξεχωριστό. Μάλλον ο συνδυασμός των παρακάτω: τα διηγήματά του – τα περισσότερα ολιγοσέλιδα, ενίοτε ακαριαία, με κάτι το επιτακτικό, το ασθματικό στη γραφή τους – σταλάζουν στον αναγνώστη μια αίσθηση χαρμολύπης που, ανεπαισθήτως, τον νοτίζει. Οι ιστορίες του είναι ένας τρυφερός κλαυσίγελος, σαν το χαμόγελο της Τζιουλιέτα Μασίνα στο τελευταίο πλάνο από τις Νύχτες της Καμπίρια, μόνο που εδώ δεν πρωταγωνιστούν εξαπατημένες πόρνες αλλά, συνήθως, απροσάρμοστα παιδιά και νεαροί που πασχίζουν να διαχειριστούν την παραδοξότητα της ζωής και να βρουν, εκόντες άκοντες, το βήμα τους σε μια χώρα ακραίων αντιφάσεων, το Ισραήλ. Επίσης, οι απίθανες ιδέες του – καταθλιπτικά ομιλούντα ψάρια, μια γυναίκα που κυοφορεί ένα άλογο, γονείς που συρρικνώνονται και γλιστρούν στις τσέπες των παιδιών τους, ένα κορίτσι που τα βράδια μεταμορφώνεται στον κολλητό του συντρόφου της, μια πιτσαρία όπου καταλήγουν μετά θάνατον οι αυτόχειρες -, που μετατρέπονται σε παραβολές για την κοινή ανθρώπινη μοίρα· παραβολές που, ακόμα κι όταν είναι σπαρακτικές, παραμένουν ευφρόσυνες και επιπλέον, παρά το μεταφυσικό τους στοιχείο, είναι απλές, εύληπτες, δεν ξέρουν από σοβαροφάνεια. Τέλος, η υπονομευτική ματιά στην παραδεδομένη αντίληψη για την εβραϊκή ταυτότητα και ένα βλέμμα που, όσο μελαγχολικό είναι, άλλο τόσο είναι και αυθάδικο.

Τα διηγήματα του Κέρετ – τα περισσότερα ολιγοσέλιδα, ενίοτε ακαριαία, με κάτι το επιτακτικό, το ασθματικό στη γραφή τους – σταλάζουν στον αναγνώστη μια αίσθηση χαρμολύπης που, ανεπαισθήτως, τον νοτίζει

Καθαρόαιμος Κέρετ

Τα συναντά κανείς όλα αυτά στην Αναποδιά στην άκρη του γαλαξία, την τελευταία του συλλογή, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη; Ως επί το πλείστον, ναι. Η Αναποδιά είναι καθαρόαιμος Κέρετ: οι ανέστιοι χαρακτήρες που αδυνατούν να αρθρώσουν τις επιθυμίες τους («Γαριδάκια», «Το μπουμπούκι με τη χρυσή καρδιά»), το παράδοξο και η μεταμόρφωση («Σκάλα», «Το κουνέλι μου από την πλευρά του πατέρα μου»), η συνομιλία με την επιστημονική φαντασία («Παράθυρα», «Tabula rasa»), το πολιτικό σχόλιο («Πολική σαύρα»), το πικρό χιούμορ, οι σκωπτικές αναφορές στη δημοφιλή κουλτούρα – όλα είναι εδώ, όπως και η ευρηματικότητα, η οικονομία, ο αιφνιδιασμός. Ορισμένα διηγήματα μπορούν να μετρηθούν ανάμεσα στα καλύτερα του συγγραφέα. Στέκομαι στο συγκινητικό «Γιαντ Βασέμ», όπου ένας άνδρας και μια γυναίκα που έχασαν πρόσφατα το παιδί τους ζυγίζουν τη σχέση τους ενώ επισκέπτονται ένα μουσείο του Ολοκαυτώματος. Ή στο κωμικό «Μην το κάνεις!», όπου μια ομάδα αγνώστων μοιράζονται τον άφατο κοινό τους πόνο με αφορμή την αυτοκτονία ενός γείτονα. Στέκομαι, επίσης, στο «Συμπυκνωμένο αυτοκίνητο», του οποίου ο ήρωας, ένας κυνικός άνδρας, κρύβει το μυστικό της μοναξιάς του μέσα σ’ ένα κομμάτι συμπιεσμένο μέταλλο, και στη «Σκάλα», όπου ένας άγγελος εγκαταλείπει τον παράδεισο από νοσταλγία για τα επίγεια. Από την άλλη, τουλάχιστον για τον αναγνώστη που είναι εξοικειωμένος με το έργο του Κέρετ, η Αναποδιά στην άκρη του γαλαξία δεν αποφεύγει ενίοτε μια ορισμένη αίσθηση επανάληψης. Πλάι στις κορυφώσεις της, δηλαδή στα διηγήματα που προαναφέρθηκαν και μερικές ακόμα πρώτης γραμμής ιστορίες, όπως το «Pineapple crush» και το σπονδυλωτό αφήγημα που δανείζει τον τίτλο του στη συλλογή, πού και πού νιώθει κανείς πως αυτή τη φορά τα ευρήματα δεν έχουν το βάθος του Οδηγού ή του Εκείνου. Και, ακόμα, ότι έχει ατονήσει το στοιχείο της επιτακτικότητας – έρχεται στον νου η «Κρίση άσθματος», ένα μικροδιήγημα 130 λέξεων από τον Οδηγό -, εκείνο το πλημμύρισμα που έρχεται πηγαία, ερήμην, από τα κάτω.

Ανακεφαλαιώνοντας: η Αναποδιά στην άκρη του γαλαξία είναι βιβλίο του Ετγκαρ Κέρετ, ενός από τους πιο ευφάνταστους συγγραφείς του καιρού μας, κι αυτό από μόνο του το καθιστά αξιανάγνωστο. Οι φανατικοί του έργου του πιθανώς δεν θα αποφύγουν συγκρίσεις με τις προηγούμενες συλλογές του, ωστόσο οι αναγνώστες που θα τον γνωρίσουν για πρώτη φορά δεν έχουν παρά να αφεθούν στον κόσμο του: «γελάει τώρα» σκέφτεται ο ήρωας του «Pineapple crush», ενώ παρατηρεί την κοπέλα με την οποία είναι κρυφά ερωτευμένος, «και το γέλιο και τα δάκρυα της βγαίνουν μαζί» – ό,τι αναμένεται να συμβεί και στους ίδιους.

Ο κ. Γιάννης Παλαβός είναι βραβευμένος συγγραφέας και μεταφραστής. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι η συλλογή διηγημάτων «Το παιδί» (εκδ. Νεφέλη, 2019).