Το κτίριο του υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης στεγάζεται στο παλιό κτίριο Σαρίδη, διαγωνίως απέναντι στην πίσω πλευρά του Παντείου Πανεπιστημίου. Πρόκειται για ένα τυπικό, βαρετό θα έλεγε κανείς, κυβερνητικό κτίριο τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά – χωρίς χαρακτήρα. Ερχεται όμως σε απόλυτη αντίθεση με τον σημερινό ένοικό του. Ο Κυριάκος Πιερρακάκης είναι ένας άνθρωπος σε αέναη κίνηση, τόσο πρακτικά όσο και διανοητικά, χαρακτηριστικό που παραδέχονται ακόμα και οι αντίπαλοί του, κάποιοι εκ των οποίων προέρχονται από την Κεντροαριστερά και κάποιοι άλλοι από το «γαλάζιο στρατόπεδο». Η έκταση της κινητικότητας αποδείχθηκε όταν η Ελλάδα βρισκόταν υπό το αρχικό, «σκληρό lockdown» και αυτός δούλευε μαζί με τους συνεργάτες ώστε «να ψηφιοποιήσει» την Ελληνική Δημοκρατία. Ηταν εκείνη την περίοδο που η ψηφιακή πύλη του gov.gr άρχισε να αναπτύσσει μεγάλη ταχύτητα και έκανε ορισμένους να μιλούν για την «Εσθονία του Νότου».
Η γοητεία της ψηφιακής επανάστασης
Η προεργασία είχε βέβαια ξεκινήσει νωρίτερα, ήδη πριν από τις εκλογές του Ιουλίου 2019 που έφεραν τη ΝΔ στην εξουσία και ο ίδιος αισθανόταν έτοιμος. Οπως αφηγείται, η γοητεία γύρω από την ψηφιακή επανάσταση είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, ήδη από τις σπουδές. Και οδηγός ήταν «μια πεποίθηση που ξεκινούσε από τα γραπτά του Μάικλ Δερτούζου, καθηγητή στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ) και διευθυντή στο εκεί Ινστιτούτο Υπολογιστών. Ηταν ένας άνθρωπος που είχε μεγάλο ενδιαφέρον για τα δημόσια πράγματα και πάντα πίστευε ότι ο ρόλος των υπολογιστών ήταν να θέτουν τον πολίτη στο επίκεντρο. Το τελευταίο δε βιβλίο του είχε τον τίτλο «Η ανολοκλήρωτη επανάσταση: Οι ανθρωποκεντρικοί υπολογιστές και η σημασία τους για εμάς»». Ισως από εκεί να… μεταμοσχεύθηκε αυτή η ώσμωση «τεχνολογίας και πολιτικής» στον Κυριάκο Πιερρακάκη, αφού πρώτα «σμιλεύθηκε» με τις σπουδές τόσο στο ΜΙΤ όσο και στο Kennedy School of Government του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.
Η πρόκληση σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό να υπερβούμε τις κληρονομημένες πολιτικές γεωγραφίες
Βελτίωση της σχέσης κράτους – πολίτη
Οπως τονίζει όμως, «η τοποθέτηση του ανθρώπου στο επίκεντρο», μέσα από την κατάργηση της γραφειοκρατίας και τη βελτίωση της καθημερινότητας του πολίτη, «έχει πολλά οφέλη που καταλήγουν στη βελτίωση της εμπιστοσύνης και της σχέσης κράτους-πολίτη». Το «όραμα αυτής της προσέγγισης» εκκινεί από τον ίδιο τον Πρωθυπουργό, τονίζει ο συνομιλητής μας. Η θητεία του Κυριάκου Μητσοτάκη στο υπουργείο Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης έπεισε το τότε στέλεχος της κυβέρνησης Σαμαρά ότι εκείνο το υπουργείο δεν ήταν επαρκές «για να ανταποκριθεί ως δομή στην πρόκληση της ψηφιακής διακυβέρνησης». Απαιτούνταν ένα νέο υπουργείο με διαφορετική δομή, σχέδιο και κατάλληλους ανθρώπους να το υλοποιήσουν. Ο κ. Μητσοτάκης «στρατολόγησε» τον κ. Πιερρακάκη και τον επιφόρτισε να διαμορφώσει μια ομάδα που θα αναλάμβανε το έργο αυτό.
Είναι πολλοί όσοι επιμένουν ότι οι αριθμοί δεν λένε πάντα όλη την αλήθεια. Κάποιες φορές όμως δεν αφήνουν περιθώρια παρερμηνείας. Το 2018 είχαν καταγραφεί 8,8 εκατομμύρια ψηφιακές συναλλαγές μεταξύ πολιτών και δημοσίων υπηρεσιών. Μόνο εντός του πρώτου εξαμήνου του 2021, ο αριθμός αυτός έχει εκτοξευθεί σε 150 εκατομμύρια ψηφιακές συναλλαγές και η εκτίμηση είναι ότι εντός του έτους θα ξεπεράσουν τα 300-320 εκατομμύρια. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των Ελλήνων «αγκάλιασε» το gov.gr. Ο κ. Πιερρακάκης και η ομάδα του διάβασαν αναλυτικά το περίφημο άρθρο «The Digital Republic» του γνωστού αμερικανικού περιοδικού «New Yorker» (2017), αλλά όπως ο ίδιος μάς λέει έδωσαν μεγάλη βάση στο δοκίμιο «Government as a Platform» του Τιμ Ο’ Ράιλι που είχε γραφτεί το 2011 και θεωρείται «must-read» για όσους ασχολούνται με αυτά τα ζητήματα. Εγινε όμως ξαφνικά η Ελλάδα Εσθονία;
«Πλέον το κράτος πρέπει αυξανόμενα να πηγαίνει στον πολίτη και όχι ο πολίτης στο κράτος»
Μεταρρυθμίσεις όπως… μεταμοσχεύσεις
Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. «Το σχέδιό μας», λέει, «περιελάμβανε μια διάσταση προετοιμασίας σχετικά με το τι καλό και τι κακό είχε γίνει τα προηγούμενα χρόνια. Το ερώτημα ήταν: Πάνω σε τι έπρεπε να κτίσουμε και ποιες ήταν οι αδυναμίες;». Υπήρχαν ορισμένα χρήσιμα «ψηφιακά θεμέλια». «Η ηλεκτρονική συνταγογράφηση προϋπήρχε, το Taxis επίσης. Ελειπε όμως η άυλη συνταγογράφηση, έλειπε η εφαρμογή My Health, που αποτελεί πρόπλασμα για τον ηλεκτρονικό φάκελο υγείας. Αυτό που κυρίως έλειπε όμως ήταν μια ενιαία φιλοσοφία. Από την άλλη πλευρά», μας εξηγεί, «λάβαμε υπόψη μας ποια κράτη κάνουν καλή δουλειά στον τομέα που μας απασχολεί, αλλά πάντα υπό μία διάσταση ότι δεν μπορείς απλώς να αντιγράψεις όσα έκαναν. Αλλωστε, οι μεταρρυθμίσεις», προσθέτει υπό μορφή παραβολής, «έχουν έναν χαρακτήρα μεταμόσχευσης. Πρέπει να υπάρχει μια συμβατότητα του δότη με τον δέκτη. Μελετήσαμε την Εσθονία που είναι ίσως το καλύτερο δυνατό παράδειγμα ψηφιακού κράτους, το Ηνωμένο Βασίλειο που για εμάς ήταν το καλύτερο συμβατό παράδειγμα, καθώς το gov.uk ήταν η έμπνευση για το gov.gr. Μελετήσαμε όμως και περιπτώσεις λιγότερο προφανείς, όπως της Αργεντινής ή της Αυστραλίας. Η Εσθονία αποτελεί πυξίδα, αλλά όχι χάρτη, για το πού θέλουμε να πάμε, καθώς μπόρεσε να δημιουργήσει δομές από την αρχή. Εμείς διαθέτουμε υφιστάμενη γραφειοκρατία, άρα ήταν η έμπνευση και η στρατηγική, όχι ακριβώς το παράδειγμα που θέλαμε να μιμηθούμε».
100 υπηρεσίες στους επόμενους λίγους μήνες
Ωστόσο, ο «αρχιτέκτονας» του εσθονικού ψηφιακού θαύματος, ο πρώην πρόεδρος Τούμας Χέντρικ Ιλβες, υπήρξε πολύτιμος σύμβουλος. «Μια φράση που μου είχε πει», θυμάται ο κ. Πιερρακάκης, «ήταν ότι, χοντρικά, ο πρώτος χρόνος είναι ο χρόνος της νομοθεσίας και τα επόμενα είναι τα χρόνια του κώδικα. Η επιτυχία της ομάδας θα κριθεί από το αν μπορέσετε να ξεκινήσετε να φτιάχνετε εφαρμογές (applications) πριν από την ολοκλήρωση του πρώτου έτους». Τον Μάρτιο του 2020 ξεκινά λοιπόν το gov.gr, με 501 υπηρεσίες, αυτές που ήδη υπήρχαν. Η μεθοδολογία που ακολουθείται στη συνέχεια είναι αυτή των προγραμματιστών: όχι φαραωνικά έργα, αλλά κτίσιμο όροφο-όροφο. Και στη συνέχεια, αναζητήθηκαν οι κυριότερες αλληλεπιδράσεις του πολίτη με το Δημόσιο, «αυτές που αν ψηφιοποιούνταν θα αφαιρούσαν το μεγαλύτερο κομμάτι του βάρους. Ποιες ήταν οι πρώτες δύο; Η εξουσιοδότηση και η υπεύθυνη δήλωση. Οι 501 υπηρεσίες έγιναν 503».
Περίπου ενάμιση χρόνο μετά «έχουν ανεβεί» στο gov.gr 1.261 υπηρεσίες και έπονται άλλες όπως η ίδρυση ατομικής επιχείρησης, η μεταβίβαση ακινήτου χάρη στον ηλεκτρονικό φάκελο ακινήτου, οι ψηφιακές ιατρικές βεβαιώσεις, η ανανέωση του διπλώματος οδήγησης. Οπως μας λέει ο υπουργός, «έχουμε επίσης οριοθετήσει περίπου 100 πολύ σημαντικές υπηρεσίες που θα προσθέσουμε μέσα στους επόμενους λίγους μήνες. Με αυτές αλλά και με όσες προηγήθηκαν αλλάζουμε τη δυναμική του κράτους. Πλέον το κράτος πρέπει αυξανόμενα να πηγαίνει στον πολίτη και όχι ο πολίτης στο κράτος. Και βέβαια θα υπάρξουν σημαντικές θεσμικές παρεμβάσεις. Με τον συντονισμό του γενικού γραμματέα του Πρωθυπουργού Γρηγόρη Δημητριάδη εργαζόμαστε επίσης πάνω σε ένα διυπουργικό νομοσχέδιο για τις αναδυόμενες τεχνολογίες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης και του πώς αυτές θα πρέπει να ρυθμιστούν στη χώρα μας».
«Η Εσθονία αποτελεί πυξίδα, αλλά όχι χάρτη, για το πού θέλουμε να πάμε, καθώς μπόρεσε να δημιουργήσει δομές από την αρχή»
Να είμαστε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας
Το σημείο-κλειδί είναι «ο σχεδιασμός να έχει στο επίκεντρο τον πολίτη, όχι το κράτος, και αυτό ακριβώς κάναμε στο ζήτημα των εμβολιασμών» σημειώνει, δείχνοντάς μας ένα βιβλίο. Ο τίτλος του «Power to the Public: The Promise of Public Interest Technology». Η μία εκ των συγγραφέων του, η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Τζορτζτάουν Τάρα Ντόσον Μακ Γκίνες, δεν δίστασε μάλιστα να παραδεχθεί στο Twitter τον ενθουσιασμό της για όσα έχει κάνει η ομάδα του Κυριάκου Πιερρακάκη στο υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης. «Κάνουν το είδος της δουλειάς που περιγράφουμε στο βιβλίο μας» ανέφερε χαρακτηριστικά.
Αντιστάσεις στις επιχειρούμενες αλλαγές δεν υπήρξαν – με την παραδοσιακή έννοια. Υπήρξαν ίσως ορισμένες επιφυλάξεις, «κυρίως επειδή όλα τα συστήματα, είτε είναι κρατικά είτε ιδιωτικά, έχουν μια ροπή προς το status quo. Απαντώντας όμως ταυτολογικά, εμείς το κάναμε κάνοντάς το» λέει. Κι αναγνωρίζει ότι η πανδημία της COVID-19 υπήρξε ένας απρόσμενος επιταχυντής. «Η πανδημία έκανε αυτές τις αλλαγές από εκκρεμότητα αναγκαιότητα. Εκ των πραγμάτων το κράτος έπρεπε να συνεχίσει να λειτουργεί» λέει. Δεν θεωρεί ότι υπάρχει κάτι να ζηλέψει από άλλες χώρες καθ’ ολοκληρίαν. «Πρέπει να διεκδικούμε να είμαστε πάντα η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας, να χτίζουμε πάνω σε ό,τι ήδη έχουμε. Και τολμώ να πω», προσθέτει, «ότι έχουμε αρχίσει να θεμελιώνουμε ότι γίνεται. Το 2019 κατά βάση ρωτάγαμε λειτουργούς από άλλα κράτη να μας πουν πώς γίνεται κάτι. Δύο χρόνια μετά, βλέπουμε να μας ρωτάνε άλλοι πώς το κάναμε» τονίζει, αφήνοντας στον συνομιλητή του να διακρίνει, έστω αδιόρατα, ένα αίσθημα ικανοποίησης στο πρόσωπό του.
Τεχνοκράτης ή πολιτικός;
Με πολιτικές καταβολές από την Κεντροαριστερά, ο Κυριάκος Πιερρακάκης είναι σήμερα προβεβλημένο στέλεχος μιας κεντροδεξιάς κυβέρνησης και – κρίνοντας από τα σχόλια που μπορεί εύκολα ο έμπειρος παρατηρητής να συλλέξει – επιτυχημένος υπουργός. Πώς αυτοπροσδιορίζεται πολιτικά; Είναι τεχνοκράτης; Είναι πολιτικός; Ή μήπως ένα «υβρίδιο»; «Δεν πιστεύω ιδιαίτερα σε αυτή τη διάκριση» απαντά χωρίς δεύτερη σκέψη. «Και δεν πιστεύω με την εξής έννοια: όλοι οι υπουργοί, όλοι οι πολιτικοί, ανεξάρτητα με το ποια είναι η ακριβής επαγγελματική τους καταγωγή, ασκούν πολιτικό ρόλο. Αυτό είναι δεδομένο. Αρα, από τη στιγμή που βρισκόμαστε σε μια κυβέρνηση, όλοι είμαστε πολιτικοί. Δεν πιστεύω όμως στη διάκριση αυτή και από την ανάποδη σκοπιά. Είναι τέτοια η πολυπλοκότητα των θεμάτων», συνεχίζει, «και τέτοια η εξειδίκευση που απαιτείται για να μπορέσεις να τα χειριστείς σε βάθος που χρειάζεται, όχι κατ’ ανάγκη να διαθέτεις αμιγή επαγγελματική τριβή, αλλά σίγουρα μεγάλη εξοικείωση. Αναφερθήκατε πριν σε υβριδικό μοντέλο. Ολοι θα πρέπει να κινηθούμε στις συντεταγμένες ενός υβριδικού μοντέλου, διαθέτοντας τόσο πολιτικότητα όσο και τεχνική γνώση».
Η επόμενη ερώτηση ακολουθεί μάλλον φυσικά. «Ανήκετε στο Κέντρο;». «Θα έλεγα ότι προέρχομαι από το Κέντρο. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης επανέφερε το Κέντρο στο… κέντρο της πολιτικής ζωής της χώρας, καθιστώντας αυτονόητη τη στράτευση μαζί του της πλειοψηφίας των δυνάμεων του πολιτικού και κοινωνικού Κέντρου. Και αυτό όχι αποκομμένα αλλά στο πλαίσιο μιας ευρύτερης σύνθεσης δυνάμεων που στόχο έχει να απαντήσει σε διαχρονικά προβλήματα του τόπου, αλλά και σε αναδυόμενες προκλήσεις του μέλλοντος» σημειώνει.
Πολιτικές ταυτότητες, μελλοντικές προκλήσεις
Παραδέχεται βέβαια και ο ίδιος ότι οι συμβατικές πολιτικές ταυτότητες και τα διλήμματα έχουν μεταβληθεί: «Η πρόκληση σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό να υπερβούμε τις κληρονομημένες πολιτικές γεωγραφίες. Αλλωστε οι ίδιες έχουν αλλάξει πολλές φορές μέσα στην Ιστορία. Ξεκινούν με το πώς κάθισαν οι αντιπρόσωποι στη Γαλλική Επανάσταση και καταλήγουν στις πρόσφατες δεκαετίες, όταν οι έννοιες Αριστερά και Δεξιά σήμαιναν συγκεκριμένα πράγματα για το τι είδους κρατική παρέμβαση θέλουμε, για την άποψή μας για τα ανθρώπινα δικαιώματα – πράγματα που δεν σηματοδοτούν ακριβώς το ίδιο πια. Οι έννοιες αυτές μεταβάλλονται σε συνάρτηση με τις αλλαγές που συντελούνται στο επίπεδο της οικονομίας, της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης ή τις δημογραφικές αλλαγές. Για παράδειγμα», εξηγεί, «ένα παιδί το οποίο γεννιέται σήμερα σε πολλά σημεία του κόσμου έχει πιθανότητες άνω του 50% να ζήσει πάνω από 100 έτη. Αυτό θα αλλάξει δεκάδες πράγματα στην κοινωνική ασφάλιση, στην αγορά εργασίας, στην εκπαίδευση. Πρέπει λοιπόν να βρούμε εργαλεία να απαντήσουμε σε αυτές τις προκλήσεις και όχι να αναπαράγουμε τα σκονισμένα βιβλία και τα συνθήματα του παρελθόντος».
Το αποτέλεσμα θα φέρει τον κόσμο στην πολιτική
Μήπως όμως όλα αυτά οδηγούν σε μια πολιτική χωρίς γωνίες, μια πλήρως αποϊδεολογικοποιημένη πολιτική; «Υπάρχει ένα σύνθημα ενός ραδιοφωνικού σταθμού που έχω ακούσει το οποίο λέει «λίγα λόγια, πολλή μουσική»» αναφέρει με χαμόγελο. «Νομίζω ότι αυτό είναι το αίτημα των πολιτών. Η εντολή των εκλογών του 2019 ήταν, μεταξύ άλλων: φτιάξτε κράτος, αλλάξτε τον τρόπο με τον οποίο συμβαίνουν τα πράγματα. Επρόκειτο για εντολή επανοικοδόμησης του κράτους μετά από μία 10ετή οικονομική κρίση. Νομίζω ότι ο κόσμος διψάει για αποτελέσματα, για πρακτικές αλλαγές στη ζωή του, όχι για σκέτη ρητορική αποκομμένη από αλλαγές. Το αποτέλεσμα είναι που θα φέρει πίσω τον κόσμο στην πολιτική. Ειδικά η νέα γενιά θα επαναπολιτικοποιηθεί, όταν η πολιτική αρχίσει να παράγει απτό και αντιληπτό αποτέλεσμα για τη ζωή της».
Πρότυπα και πηγές έμπνευσης
Σε αυτή την πορεία προς τον πολιτικό στίβο είχε πολιτικά πρότυπα; Οι επιλογές του είναι μεταρρυθμιστικές – κατά πολλούς ίσως αναμενόμενες: Ιωάννης Καποδίστριας, Χαρίλαος Τρικούπης, Ελευθέριος Βενιζέλος, Κωνσταντίνος Καραμανλής. Είναι όμως στον τελευταίο που κάνει στάση και δίνει έμφαση κάνοντας μια αναλογία. «Στα παραδείγματα που σας ανέφερα πρωτύτερα σχετικά με τα κείμενα πληροφορικής που διάβασαν οι συνεργάτες μου, θα σας προσέθετα και ένα μη τεχνικό κείμενο που προέρχεται από το Αρχείο Καραμανλή. Αφορά το αποτύπωμα της υπουργικής του θητείας στα δημόσια έργα και στις μεταφορές τη δεκαετία του 1950. Βρήκαμε σε αυτή την τεράστια συνεισφορά που άφησε τότε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής μια αναλογία με το σήμερα και αυτού που κι εμείς, ως ομάδα, προσπαθούμε να κάνουμε. Και τούτο», μας εξηγεί ο κ. Πιερρακάκης, «διότι τα ψηφιακά έργα μετά από καθυστερήσεις πολλών ετών έχουν έναν χαρακτήρα αντίστοιχο με αυτόν των δημοσίων έργων μετά τον πόλεμο. Δεν σας κρύβω ότι αυτή ήταν μια έμπνευση για εμάς».
