Η τρομοκρατική επίθεση στους δίδυμους πύργους της Νέας Υόρκης την 11η Σεπτεμβρίου 2001 άλλαξε ριζικά ολόκληρο τον Δυτικό Κόσμο. Οσο δε και να φαίνεται περίεργο, άλλαξε πολύ περισσότερο την Ευρώπη. Αυτή η επίθεση δεν ήταν μόνο κατά των ΗΠΑ, αλλά και κατά του τρόπου που λειτουργούσαν ως εκείνη την ημέρα οι φιλελεύθερες δημοκρατίες. Δεν ξέρουμε ακόμη πόσο θα επηρεάσει τις λειτουργίες των δημοκρατιών η πανδημία, αλλά γνωρίζουμε πως η 11/09 τις επηρέασε καθοριστικά.
Από τη δεκαετία του 1980 όμως οι ΗΠΑ εξόπλιζαν με σύγχρονα όπλα τοπικούς πολεμάρχους, φυλάρχους και ισλαμιστές μουτζαχεντίν στον κατά των Σοβιετικών πόλεμό τους. Το Χόλιγουντ με πρωταγωνιστή τον Σταλόνε (Ράμπο 3) τους εξυμνούσε. Με την αποχώρηση των Σοβιετικών το 1989 οι ΗΠΑ έχασαν το ενδιαφέρον τους για τη χώρα. Ηταν η ευκαιρία του Οσάμα μπιν Λάντεν, γόνου μίας από τις πιο ισχυρές οικονομικά και πολιτικά οικογένειες στη Σαουδική Αραβία, να φύγει από τη βάση του στο ισλαμικό Σουδάν και να εγκαταστήσει εκεί την περιβόητη Αλ Κάιντα για να διεξαγάγει «ιερό πόλεμο» κατά της Δύσης. Η ίδρυση της Αλ Κάιντα στις 26 Αυγούστου 1996 και η «Διακήρυξη» που κυκλοφόρησε ο Μπιν Λάντεν αρχικά είχε ως στόχο τους Αμερικανούς που βρίσκονταν στη Σαουδική Αραβία. Το 1996, έτος που αυτός εγκαταστάθηκε στο Αφγανιστάν, οι Ταλιμπάν νίκησαν τους τοπάρχες, τους φυλάρχους και τους μουτζαχεντίν και κατέλαβαν την εξουσία. Το 1998 Μπιν Λάντεν και Αϊμάν αλ Ζαουάχρι συνυπογράφουν την Ιδρυτική Χάρτα του Παγκόσμιου Ισλαμικού Μετώπου και μεταφέρουν τον «πόλεμο» στα εδάφη του εχθρού. Αυτή, κατά τον Ζιλ Κεπέλ, ήταν η δεύτερη τζιχάντ. Το 2005 την ακολούθησε η τρίτη, καθοδηγούμενη από τον Μουσάμπ αλ Ζαρκάουι – η Αλ Κάιντα της Μεσοποταμίας -, η οποία στοχοποιούσε τόσο τους «άπιστους» δυτικούς (κουφάρ) όσο και τους «αιρετικούς» σιίτες (ραφίντχα) και συνεχίστηκε με τον ISIS. Αυτή συνδύαζε δίκτυα και εδάφη.
Η 11/9 σχεδιάστηκε στο Αφγανιστάν, μια πολύ φτωχή, κατακερματισμένη χώρα, ένα διαλυμένο από τη σοβιετική εισβολή κράτος, από έναν πολύ πλούσιο Ουαχαμπίτη Σαουδάραβα. Οι ΗΠΑ κάλεσαν την Ευρώπη να τις συνδράμουν στην «Επιχείρηση Διαρκής Ελευθερία». Ανταποκρίθηκε ο Μπλερ, ο οποίος δήλωσε πως η επίθεση κατά των δίδυμων πύργων ήταν επίθεση κατά ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου. Επίσης η Γερμανία – με την πλειοψηφία μίας ψήφου – έστειλε τέσσερις χιλιάδες στρατιώτες. Ενώ Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, Γαλλία, Ιταλία, αλλά και Ρωσία τάχθηκαν αλληλέγγυες στον πόλεμο υπέρ της λεγόμενης «Αφγανικής Βόρειας Συμμαχίας». Τον Δεκέμβριο του 2001 η «Συμμαχία» μπήκε στην Καμπούλ και στα μεγάφωνα έπαιζε «Ο Αντώνης» από το Μαουτχάουζεν των μεγάλων μας δημιουργών Μίκη Θεοδωράκη και Ιάκωβου Καμπανέλλη. Η νέα τρομοκρατία όμως μόλις άρχιζε.
Η 11η Σεπτεμβρίου αποτελεί το αποκορύφωμα προηγούμενων τρομοκρατικών επιθέσεων σε πρεσβείες, αεροπειρατείες και επιθέσεις αυτοκτονίας κατά του «δυτικού εχθρού», αλλά και το εναρκτήριο λάκτισμα για μια νέα τρομοκρατία. Η μέχρι τότε εθνικιστική, ισλαμιστική, ακροδεξιά και ακροαριστερή τρομοκρατία εστίαζε σε συγκεκριμένα άτομα σε συγκεκριμένα έθνη-κράτη. Η νέα ισλαμιστική τρομοκρατία δρα σε παγκόσμια κλίμακα, δεν έχει εδαφική βάση ούτε συγκεκριμένα άτομα ως στόχο. Συν το γεγονός πως οι νέοι τρομοκράτες δεν υπολογίζουν όχι μόνο τη ζωή των άλλων, αλλά και τη δική τους.
Αν όμως η Ευρώπη ήταν ενωμένη στον πόλεμο κατά των Ταλιμπάν, διχάστηκε και μάλιστα σοβαρά στον δεύτερο πόλεμο κατά του Ιράκ το 2003. Οι αναφορές των Μπους και Μπλερ στην ύπαρξη όπλων μαζικής καταστροφής στο Ιράκ δεν έπεισαν τη μισή Ευρώπη για την αναγκαιότητα του πολέμου. Οι αμερικανοί νεοσυντηρητικοί υποδαύλισαν αντιευρωπαϊκά αισθήματα στις ΗΠΑ και στις πρώην Ανατολικές Χώρες, τους καρπούς των οποίων δρέπουν σήμερα διάφοροι Ορμπαν και Κατσίνσκι. Η υπόλοιπη Ευρώπη, με επικεφαλής τον Σρέντερ, πίστευε πως ο πόλεμος με τον Σαντάμ δεν θα έβαζε τέλος στην τρομοκρατία.
Η δικαίωσή τους ήρθε μετά το 2004. Οι συνεχείς τρομοκρατικές επιθέσεις σε μια σειρά πόλεις – Μαδρίτη, Λονδίνο, Παρίσι, Βρυξέλλες, Βερολίνο, Στοκχόλμη, Βαρκελώνη – αναγόρευσαν το θέμα της ασφάλειας σε μείζον. Αν και οι τρομοκράτες δεν βρίσκονταν ανάμεσα στους μετανάστες – οι περισσότεροι εξ αυτών ζούσαν ήδη πολλά χρόνια στη Δύση – η μετανάστευση ταυτίστηκε με την τρομοκρατία.
Το αμερικανικό νεοσυντηρητικό κοκτέιλ έγινε ακόμη πιο εκρηκτικό και βρήκε πρόθυμους «καταναλωτές» στην τρομοκρατημένη Ευρώπη. Η οικονομική κρίση αποδόθηκε στη μετανάστευση και στη δήθεν συνδεδεμένη με αυτήν ισλαμιστική τρομοκρατία, και όχι στον καπιταλισμό καζίνο και, μετά το 2008, στην ελλιπή αρχιτεκτονική του ευρώ. Δύο ήταν οι μείζονες συνέπειες: Αφενός, το αίτημα για ενίσχυση της ασφάλειας έθεσε σταδιακά στο περιθώριο τη βούληση για ελευθερία. Προς μεγάλη ευχαρίστηση των ακραίων ισλαμιστών που στους δρόμους των δυτικών πόλεων κρατούσαν πανό που έγραφαν: «Η ελευθερία οδηγεί στην κόλαση». Αφετέρου, αυτή η κατάσταση έδωσε ώθηση στα κινήματα του δεξιού «αποκλειστικού» (exclousionary) και όχι του αριστερού «συμπεριληπτικού» (inclousionary) λαϊκισμού.
Αν σε αυτό το κοκτέιλ προστεθεί η από το 1989 οικονομική Συναίνεση της Ουάσιγκτον, η σύγκλιση στον συντηρητισμό των δυο μεταπολεμικών πόλων της ευρωπαϊκής ευημερίας – Σοσιαλδημοκρατίας και Κεντροδεξιάς – εξηγείται η ενίσχυση της Ακροδεξιάς σε όλη την Ευρώπη. Πάντως το Αφγανιστάν το 2001, το 2021 και η κατάληξη της Αραβικής Ανοιξης απέδειξαν πως ο νεοσυντηρητικός «ενάρετος κύκλος» ήταν μια επικίνδυνη ιδεοληψία.
*Ο κ. Γιώργος Σιακαντάρης είναι δρ Κοινωνιολογίας.
