Ο άνθρωπος που σταμάτησε ένα ταξί εκείνη τη 17η Νοεμβρίου του 1947 στην Πόλη του Μεξικού μόλις που πρόλαβε να πει στον οδηγό τη διεύθυνση του γιου του, Βλάντι, όπου ήθελε να τον πάει. Υπέστη συγκοπή καρδιάς και πέθανε ακαριαία. Ο ταξιτζής τον μετέφερε στο κοντινό αστυνομικό τμήμα. Εκεί οι αστυνομικοί τον ξάπλωσαν πάνω σ’ ένα τραπέζι κι έψαξαν να βρουν στα ρούχα του κάποιο στοιχείο για το ποιος ήταν. Δεν υπήρχε τίποτε. Ο άνθρωπος με τα φτωχικά ρούχα, το τριμμένο πανωφόρι και τις τρύπες στις σόλες των παπουτσιών του ήταν άγνωστος. Ειδοποιήθηκε ο γνωστός κατόπιν ζωγράφος Βλάντι Κίμπαλτσις Ρουσάκοφ, που έφτασε και αναγνώρισε τον νεκρό πατέρα του. Ηταν ο αυτοεξόριστος συγγραφέας Βικτόρ Σερζ, αναρχικός στα νιάτα του, μπολσεβίκος στη συνέχεια και τροτσκιστής κατόπιν, που έμενε στο Παρίσι από το 1936, όταν απελάθηκε από τη Σοβιετική Ενωση, ως το 1941, οπότε κατέφυγε στο Μεξικό κυνηγημένος από την Γκεστάπο – αλλά και τους πράκτορες του Στάλιν.
Οι αστυνομικοί ζήτησαν από τον Βλάντι να σκιτσάρει τον νεκρό, αφού πήραν πρώτα το εκμαγείο του προσώπου του σε γύψο. Εκείνος προσπάθησε αλλά δεν τα κατάφερε. Επειτα προέκυψε ένα σοβαρό πρόβλημα: πού θα έθαβαν έναν άνθρωπο χωρίς ταυτότητα και διαβατήριο, που το σταλινικό καθεστώς του το είχε στερήσει μαζί με τη σοβιετική ιθαγένεια το 1936, όταν βρισκόταν εκτοπισμένος στο Ορενμπουργκ, βαθιά στα Ουράλια; Η πρόχειρη λύση που προκρίθηκε ήταν να ταφεί στο γαλλικό τμήμα του νεκροταφείου του Μεξικού, όπου βρίσκονταν θαμμένοι και οι νεκροί βετεράνοι του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Επτά χρόνια αργότερα τα οστά του μεταφέρθηκαν σ’ έναν φτωχικό ατομικό τάφο. Αλλά τότε ποιος θυμόταν τον Βικτόρ Σερζ;
Ακουσα το όνομα του Σερζ για πρώτη φορά από τον Νικόλαο Κάλας στη Νέα Υόρκη το 1984. Μου είπε για το πώς σε διάφορα διεθνή συνέδρια υπήρξαν διαμαρτυρίες επιφανών διανοουμένων και συγγραφέων, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνονταν ο Ζιντ, ο Μαλρό και ο Ρομέν Ρολάν, που ζητούσαν την απελευθέρωση του Σερζ. Αλλά τότε τα βιβλία του δεν τα έβρισκες στα βιβλιοπωλεία, γιατί στον αγγλόφωνο κόσμο είχαν εκδοθεί από μικρούς εκδότες. Επρεπε να καταφύγεις στις βιβλιοθήκες. Εκανα κάτι ευκολότερο: πήγα στο βιβλιοπωλείο μεταχειρισμένων βιβλίων Strand (παράδεισο των βιβλιομανών) στην Μπρόντγουεϊ, όπου υπάρχουν 8.000.000 τίτλοι, και βρήκα τρία μυθιστορήματά του άθικτα. Ανάμεσά τους κι ένα από τα καλύτερά του: το Μεσάνυχτα στον αιώνα.
Τι θα είχε συμβεί αν αντί να εξοριστεί ο Σερζ το 1933 τον συνελάμβαναν ξανά και τον εκτελούσαν; Θ είχε εξαφανιστεί, όπως τόσοι και τόσοι που έμειναν ανώνυμοι ή τους έθαψαν σε ομαδικούς τάφους και θα είχαμε στερηθεί τα σπουδαιότερα κείμενά του
Μια ζωή πολιτικό θρίλερ
Αρχισε μέσα στα χρόνια να ξεδιπλώνεται η περιπέτεια της ζωής του και οι αθλιότητες μιας ανάξιας εποχής: το πώς γεννήθηκε στις Βρυξέλλες το 1890, τέκνο αναρχικών από τη Ρωσία, το πώς μεγάλωσε «στον δρόμο» χωρίς να πάει στο σχολείο και απέκτησε τεράστια μόρφωση μελετώντας στην οικογενειακή βιβλιοθήκη, το πώς έφυγε αργότερα στο Παρίσι και από εγωτικός αναρχικός και οπαδός του Στίρνερ και του Νίτσε πέρασε στη ριζοσπαστική δράση και άρχισε να αρθρογραφεί στα αναρχικά έντυπα της εποχής, το πώς έγινε μέλος της διαβόητης συμμορία Μπονό, χωρίς όμως να συμμετέχει στις βίαιες πράξεις της. Το πώς η συμμορία συνελήφθη από την αστυνομία (μαζί της και ο ίδιος) και επειδή αρνήθηκε να καταδώσει τους συντρόφους του πέρασε πέντε χρόνια στη φυλακή για συνωμοσία. Το πώς αργότερα οι Γάλλοι τον αντάλλαξαν με αιχμάλωτους Λευκούς των Σοβιετικών, το πώς βρέθηκε στη Σοβιετική Ενωση το 1919 και μπήκε στις τάξεις των μπολσεβίκων και έπειτα εργάστηκε στην Κομιντέρν δίπλα στον Ζινόβιεφ, το πώς μετέβη ως πράκτορας του καθεστώτος στη Γερμανία και δεν άκουσε τη σύσταση του Λούκατς να μην επιστρέψει στη Ρωσία, αλλά επέστρεψε και μπήκε στις τάξεις της λεγόμενης Αριστερής Αντιπολίτευσης υπό τον Τρότσκι.
Το αποτέλεσμα ήταν το 1928 να τον διαγράψει ο Στάλιν από το κόμμα και πέντε χρόνια αργότερα να φυλακιστεί για έναν μήνα στις φοβερές φυλακές της Λιουμπάνκα. Από τότε είχε καταγγείλει τη μετατροπή της Σοβιετικής Ενωσης σε ολοκληρωτικό κράτος. Αλλωστε τον όρο ολοκληρωτισμός αυτός τον εισήγαγε. Κι ο ίδιος θα έλεγε από τη δεκαετία του 1930 ακόμη, πως η Σοβιετική Ενωση ήταν «μια τεράστια φυλακή». Το 1933, έπειτα από έναν φρικτό μήνα στη φυλακή «απελευθερώνεται» αλλά αμέσως μετά εκτοπίζεται στο Ορενμπουργκ, όπου έμεινε ως το 1936. Ο Στάλιν, κατόπιν διεθνών πιέσεων και προσωπικής παρέμβασης του Ρομέν Ρολάν, τον απέλασε. Ο Σερζ κατάφερε να πάρει βίζα για το Βέλγιο και κατόπιν να βρεθεί στο Παρίσι. Η Γκε Πε Ου στο μεταξύ είχε κατασχέσει όσα χειρόγραφά του δεν είχε καταφέρει να στείλει στο εξωτερικό, κι ανάμεσά τους δύο μυθιστορήματα που χάθηκαν. Στο Παρίσι το 1936 κυβερνούσε το Λαϊκό Μέτωπο σοσιαλιστών και κομμουνιστών. Τότε, το να γράφει κανείς εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης και του Στάλιν αποτελούσε «έγκλημα καθοσιώσεως». Ο Σερζ αδυνατούσε να δημοσιεύσει οτιδήποτε, ακόμη και στα έντυπα που εργαζόταν ως επιμελητής και διορθωτής κειμένων. Συνέχισε όμως να γράφει ασταμάτητα. Για το συρτάρι, όπως έλεγε.
Επίσκεψη στον τάφο του Σερζ
Το 1999 που βρέθηκα στο Μεξικό αποφάσισα να επισκεφθώ τον τάφο του. Δεν ήταν εύκολο και δεν ξέρω και σήμερα αν το ρίσκο είχε κάποιο νόημα. Η Πόλη του Μεξικού ήταν η δεύτερη σε εγκληματικότητα στον κόσμο μετά το Λάγος της Νιγηρίας. Ο ταξιτζής δεν ήθελε να με πάει και χρειάστηκε να τον δωροδοκήσω μ’ ένα επιπλέον χαρτονόμισμα των πενήντα δολαρίων. Αναστέναξε, έκανε τον σταυρό του και είπε «vamos». Βρήκα τον τάφο μέσα στη φοβερή ανωνυμία του τερατωδών διαστάσεων νεκροταφείου, σκέφτηκα «ανδρών επιφανών» (ή μήπως αφανών;) και ανακάλεσα το απίστευτο πολιτικό θρίλερ της ζωής εκείνου του πεισματάρη άτυχου ανθρώπου και κορυφαίου συγγραφέα, για τον οποίο η Ιστορία υπήρξε κακιά μητριά. Αλλά και το πώς κατάφερε να δει αυτά που τότε ελάχιστοι έβλεπαν. Οταν όλοι οι σοβιετολόγοι έλεγαν πως το καθεστώς ήταν ακλόνητο, ο Σερζ είχε αντίθετη γνώμη, χωρίς βέβαια να μπορεί να προβλέψει την ουγγρική εξέγερση του 1956, την εισβολή των σοβιετικών τανκς στην Τσεχοσλοβακία το 1968, την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, την περίοδο Γκορμπατσόφ και την «εν μιά νυκτί» (που λέει ο λόγος) κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης.
Ο Σερζ είχε αρνηθεί ως το τέλος της ζωής του να προβεί σε συμβιβασμούς. Θαύμαζε τον Τρότσκι, αλλά δεν δίσταζε και να διαφωνεί μαζί του προφορικώς και γραπτώς και να τον χαρακτηρίζει αυταρχικό, με αποτέλεσμα να γίνεται δυσάρεστος στους κύκλους των τροτσκιστών
Θαυμασμός και κριτική για τον Τρότσκι
Ο Σερζ είχε αρνηθεί ως το τέλος της ζωής του να προβεί σε συμβιβασμούς. Θαύμαζε τον Τρότσκι, αλλά δεν δίσταζε και να διαφωνεί μαζί του προφορικώς και γραπτώς και να τον χαρακτηρίζει αυταρχικό, με αποτέλεσμα να γίνεται δυσάρεστος στους κύκλους των τροτσκιστών. Ο Τρότσκι μάλιστα τον κατηγορούσε πως δεν έγινε ουσιαστικά ποτέ μπολσεβίκος και παρέμεινε αναρχικός. Ο Σερζ είχε διαφωνήσει με τη δημιουργία της τροτσκιστικής Τετάρτης Διεθνούς. Πίστευε πως το σταλινικό καθεστώς θα έπρεπε να ανατραπεί εκ των έσω, στην ίδια τη Σοβιετική Ενωση. Είχε προβλέψει τα προβλήματα που θα είχαν οι Σοβιετικοί με τις λεγόμενες λαϊκές δημοκρατίες, που στην πραγματικότητα ήταν σατραπείες.
Στα πρώτα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έγραψε στα Ημερολόγιά του πως ο Στάλιν δεν ήταν η στρατιωτική μεγαλοφυΐα όπως θεωρούσαν αργότερα οι πάντες, πως έκανε παιδαριώδη λάθη και πως πίστευε ότι ο πόλεμος θα διεξαγόταν ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κράτη και ο Χίτλερ θα άφηνε ήσυχη τη Σοβιετική Ενωση. Γι’ αυτό και προχώρησε στο Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ, όχι για να «κερδίσει χρόνο». Εγραψε ακόμη πως χωρίς τη βοήθεια των Αγγλοαμερικανών η Βέρμαχτ, που είχε φτάσει στα πρόθυρα της Μόσχας, θα είχε καταλάβει την πόλη. Τα παιδαριώδη σφάλματα του Στάλιν στις αρχές του πολέμου τα επιβεβαιώνει η μαρτυρία του Χρουστσόφ, όπως καταγράφεται στα Απομνημονεύματά του που κυκλοφόρησαν στις ΗΠΑ το 1970.
Προηγήθηκε κατά πολύ του Σολζενίτσιν
Το έργο και η ζωή του Σερζ ήρθαν στο διεθνές προσκήνιο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης. Η μαρτυρία του ότι ο Στάλιν είχε μετατρέψει την αυτοκρατορία του σε μια απέραντη φυλακή προηγήθηκε κατά πολλά χρόνια του Αρχιπελάγους Γκουλάγκ του Σολζενίτσιν. Αυτός αποκάλυψε όχι μόνο τους φοβερούς διωγμούς στη Σοβιετική Ενωση αλλά και – με συγκεκριμένα ονόματα – τη διεθνή των πρακτόρων που είχε αναπτύξει στις δυτικές χώρες ο Στάλιν στην περίοδο του Μεγάλου Τρόμου (1936-1940). Ηταν από τους ελάχιστους στο μπολσεβικικό κόμμα που υποστήριζε πως ο μονοκομματισμός οδηγεί στη δικτατορία και πίστευε πως θα έπρεπε να υπάρχουν περισσότερα του ενός πολιτικά κόμματα. Ηξερε να ξεχωρίζει τους σημαντικότερους ανθρώπους ασχέτως αν ήταν μαρξιστές, μυστικιστές ή απλώς φιλελεύθεροι. Πίστευε στην απόλυτη ελευθερία της έκφρασης και θεωρούσε καταστροφική την κατευθυνόμενη σκέψη. Είχε μιλήσει γι’ αυτό που ο Μίλος αποκάλεσε αιχμάλωτο νου πολλά χρόνια νωρίτερα.
Σερζ και Μαντελστάμ
Ο Σερζ ήξερε πώς να κερδίζει τους ανθρώπους. Στα Ημερολόγιά του αναφέρεται σε μια συνάντησή του με τον κορυφαίο ποιητή Οσιπ Μαντελστάμ. Στη συνάντηση αυτή ο Μαντελστάμ ήταν νευρικός κι ο Σερζ τον ρώτησε γιατί. «Επειδή είσαι μαρξιστής» απάντησε ο Μαντελστάμ. Ο Σερζ κατάλαβε και του έδειξε ένα βιβλίο με φωτογραφίες από το νυχτερινό Παρίσι. Η ατμόσφαιρα άλλαξε την ίδια στιγμή και η δυσπιστία εξαφανίστηκε.
Αναρωτιέται κανείς τι θα είχε συμβεί αν αντί να τον εξορίσουν το 1933 τον συνελάμβαναν ξανά και τον εκτελούσαν; Θα είχε εξαφανιστεί, όπως τόσοι και τόσοι που έμειναν ανώνυμοι ή τους έθαψαν σε ομαδικούς τάφους, και θα είχαμε στερηθεί τα σπουδαιότερα κείμενά του, ιδίως το κορυφαίο του μυθιστόρημα Υπόθεση Τουλάγεφ που το έγραψε στο Μεξικό, όπου κι εκεί οι σταλινικοί εξακολούθησαν να τον κυνηγούν. Το βιβλίο εκδόθηκε χρόνια μετά τον θάνατό του. Είναι χαρακτηριστικός ο άπειρος θαυμασμός της «σκοτεινής κυρίας των αμερικανικών γραμμάτων» Σούζαν Σόνταγκ, όπως τον εκφράζει στον πρόλογο της αμερικανικής έκδοσης, όπου χαρακτηρίζει τον Σερζ μεγάλο συγγραφέα και ήρωα. Ο Κρίστοφερ Χίτσενς (και αρκετοί άλλοι) θεωρεί την Υπόθεση Τουλάγεφ ανώτερη του πασίγνωστου Το μηδέν και το άπειρο του Κέσλερ. Κι ο Ταρίκ Αλί υποστηρίζει (καθ’ υπερβολήν) ότι ο Σερζ δεν συγκρίνεται με τον Κέσλερ, τον Καμί, τον Σιλόνε και τον Οργουελ διότι είναι πολύ ανώτερός τους.
Ο Σερζ είχε τη μοναδική ικανότητα να μεταβαίνει ευκολότατα από τα δημοσιογραφικά κείμενα στη λογοτεχνία. Η παγκόσμια φήμη του ως συγγραφέα οφείλεται στη συστηματική έκδοση των έργων του από τη «New York Review of Books», η οποία τον κατατάσσει στους κορυφαίους κλασικούς του 20ού αιώνα. Πρόσφατα βρέθηκαν και όλα τα χειρόγραφα των Ημερολογίων του που τα εξέδωσε κι αυτά, πριν από δύο χρόνια, η «New York Review of Books». Είναι συγκλονιστικά και εφάμιλλα των μυθιστορημάτων και της αυτοβιογραφίας του. Ας ελπίσουμε ότι θα εκδοθούν και στα ελληνικά στο εγγύς μέλλον. Το τεράστιο αρχείο του βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ από το 1995.
Καζαντζάκης, Ιστράτι, Σερζ
Ο Νίκος Καζαντζάκης συνάντησε τον Σερζ στη Ρωσία το 1928, μαζί με τον Παναΐτ Ιστράτι. Ο Σερζ τους ξενάγησε, αλλά σε κανένα κείμενό του δεν αναφέρει τον Καζαντζάκη, όπως δεν έχει γράψει τίποτε σχετικά κι ο Καζαντζάκης στο ταξιδιωτικό του για τη Ρωσία. Ο,τι πληροφορίες έχουμε τις οφείλουμε στην Ελένη Καζαντζάκη, που ωστόσο δεν είναι και πολύ αξιόπιστες. Ο Καζαντζάκης ήταν τότε ένθερμος υποστηρικτής του καθεστώτος (το πόσο «κομμουνιστής» υπήρξε είναι μια άλλη ιστορία) και ο Σερζ είχε πρόσφατα διαγραφεί από το κόμμα. Είναι χαρακτηριστική και η μεταστροφή του Ιστράτι και έχει μείνει ιστορική η συνάντησή του με ένα κομματικό στέλεχος που στην κριτική για τις πράξεις βίας και καταστολής στις οποίες αναφέρθηκε ο Ιστράτι το στέλεχος είπε την κοινοτοπία πως δεν γίνεται ομελέτα αν δεν σπάσουν αβγά. «Εντάξει, τα σπασμένα αβγά τα βλέπω» είπε ο Ιστράτι. «Η ομελέτα σας πού είναι;». Οι εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις του Ιστράτι και του Καζαντζάκη οδήγησαν σε ρήξη που επήλθε έπειτα από σχετικό καβγά.
Συνάντηση με τον δολοφόνο του Τρότσκι
Ο Σερζ δεν είχε την καλή τύχη του Ισαάκ Ντόιτσερ που έγραψε τη σημαντικότερη ως σήμερα βιογραφία του Τρότσκι και υπήρξε αρθρογράφος του «Observer» και του «Economist». Στα Ημερολόγιά του όμως υπάρχει η συγκλονιστική περιγραφή της συνάντησής του με τον δολοφόνο του Τρότσκι, Ραμόν Μερκαντέρ, στις μεξικανικές φυλακές. Ο Μερκαντέρ ήταν τότε γνωστός με το όνομα που είχε δώσει: Τζάκσον Μορνάρ. Η πραγματική του ταυτότητα έγινε γνωστή αφού εξέτισε την ποινή του. Δεν κακοπέρασε στη φυλακή. Είχε πολυτελές ιδιωτικό κελί, διέθετε τηλεόραση, του έφερνε η ερωμένη του κάθε μέρα σπιτικό φαγητό και έμενε ώρες μαζί του εκτελώντας τα «συζυγικά» της καθήκοντα. Ο Μερκαντέρ πέθανε στην Κούβα τιμημένος ως Ηρωας της Σοβιετικής Ενωσης. Η ορειβατική αξίνα με την οποία σκότωσε τον Τρότσκι βρέθηκε πριν από δύο χρόνια και εκτίθεται τώρα στο International Spy Museum της Ουάσιγκτον. Σε μια άλλη εγγραφή στα Ημερολόγιά του, έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του, ο Σερζ αναφέρεται στις συχνές ζαλάδες που τον έπιαναν. Δεν φοβόταν να πεθάνει, γράφει. Φοβόταν μόνο μήπως ο θάνατος τον βρει στον δρόμο – όπου και τον βρήκε, στα 57 του χρόνια.
