Δεν γνωρίζουμε το όνομα, την ηλικία και την κοινωνική της θέση. Ανήκε πάντως σε εύπορη τάξη, όπως δηλώνει η υψηλή κατασκευαστική ποιότητα και η διακόσμηση «γεωμετρικού ρυθμού», με μαιάνδρους, ομόκεντρους κύκλους, επάλληλες γραμμές και ζώνες ολόβαφων τριγώνων που κοσμούν την τεφροδόχο της. Αλλωστε, ήδη το γεγονός ότι προτιμήθηκε η καύση αντί της ταφής, μαρτυρεί την οικονομική ευμάρεια των οικείων της, μια και η καύση κόστιζε περισσότερο, γιατί απαιτούσε εξειδικευμένη εργασία και μεγάλη ποσότητα ξυλείας. Ο τεφροδόχος γεωμετρικός αμφορέας που βρίσκεται η σποδός της άγνωστης Αθηναίας χρονολογείται στα μέσα του 9ου αιώνα π.Χ. και ήταν προϊόν αθηναϊκού εργαστηρίου, της φημισμένης για τα κεραμικά της Αθήνας, τα οποία εξάγονταν στην Αργολίδα, στην Εύβοια, στις Κυκλάδες και στην Κρήτη. Πρόκειται για το αρχαιότερο αντικείμενο που βρέθηκε κατά τις εργασίες θεμελίωσης του κεντρικού κτιρίου της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ) στο οικόπεδο μεταξύ της λεωφόρου Πανεπιστημίου και των οδών Ομήρου και Εδουάρδου Λω, το οικοδομικό τετράγωνο 15, όπως σημειωνόταν στον χάρτη του βαυαρού αρχιτέκτονα του Οθωνα Φρίντριχ Στάουφερτ. Σήμερα είναι το κέντρο της μητροπολιτικής Αθήνας. Στα αρχαία χρόνια, αυτή η απόμακρη περιοχή, εκτός των ορίων του άστεως γύρω από την Ακρόπολη, λειτουργούσε ως χώρος ταφής.
Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου
Εκ θεμελίων
Εκδόσεις Κέντρου Πολιτισμού, Ερευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος, 2020, σελ. 392
Ελεύθερα διαθέσιμο σε ψηφιακή μορφή στον ιστοχώρο της ΤτΕ
Ιδρυμένη το 1927, βάσει του Πρωτοκόλλου της Γενεύης, το οποίο προέβλεπε τη σύσταση μιας τράπεζας με εποπτικό χρηματοπιστωτικό ρόλο, χωρίς εμπορική δραστηριότητα, ως προϋπόθεση για τη χορήγηση δανείου στη χώρα, η ΤτΕ αγοράζει το 1928 τα πρώτα κτίρια του οικοδομικού τετραγώνου 15, και προχωρεί στην κατεδάφισή τους για την ανέγερση του μεγάρου της.
Μια μελέτη περίπτωσης
«Οπου και να σκάψεις στην Αθήνα θα βρεις αρχαία» λέει το λαϊκό απόφθεγμα, και είναι ολότελα αληθές. Η ανέγερση του κτιρίου της ΤτΕ αποτελεί αντιπροσωπευτική περίπτωση. Τα ευρήματα των εργασιών θεμελίωσης του κτιρίου, συνολικά 43 αντικείμενα, ήταν τυχαία ευρήματα, όχι προϊόντα συστηματικής αρχαιολογικής ανασκαφής. «Οπως προκύπτει από σχετική αλληλογραφία του έτους 1932, ο Μιχαήλ Αξελός, Τμηματάρχης της Τράπεζας, επέδειξε το πρώτο αγγείο που βρέθηκε στον Διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Γεώργιο Οικονόμου. Κατόπιν παρότρυνσης του τελευταίου, ο Διοικητής Εμμ. Τσουδερός ζήτησε από το Αρχαιολογικό Τμήμα του Υπουργείου Παιδείας την άδεια συγκρότησης μικρής συλλογής με όλα τα ανευρεθέντα αντικείμενα» γράφει η αρχαιολόγος Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου στον τόμο Εκ θεμελίων (Εκδόσεις Κέντρου Πολιτισμού, Ερευνας και Τεκμηρίωσης της ΤτΕ, 2020). Επιστημονική υπεύθυνη της Νομισματικής Συλλογής της ΤτΕ, η συγγραφέας παρουσιάζει τώρα σε ένα καλαίσθητο λεύκωμα τα αντικείμενα της συλλογής που από το 1933 φυλάσσονται στα γραφεία της Διοίκησης της ΤτΕ.
Ξεφυλλίζοντας ψηφιακά τον τόμο στον ιστοχώρο της ΤτΕ (www.bankofgreece.gr), ο αναγνώστης θα δει μυροδοχεία, δοχεία ανάμειξης και πόσης οίνου, επιτραπέζια σκεύη, θήλαστρα, σκεύη καλλωπισμού, ειδώλια, λύχνους και αγνύθες (βαρίδια αργαλειού), μελανόμορφες και «λευκές» ληκύθους. Κτερίσματα, που χρονολογούνται από τον 5ο αι. π.Χ. μέχρι και τον 1ο/2ο αι. μ.Χ. – τα περισσότερα στους κλασικούς χρόνους. Δεκαετίες αργότερα, η αρχαιολογική έρευνα που έγινε με αφορμή τις εργασίες διάνοιξης του μετρό το 1992, αποκάλυψε στην περιοχή ένα νεκροταφείο με πολυάριθμους τάφους Αθηναίων κάθε κοινωνικής τάξης, μεταξύ των οποίων και πολλοί παιδικοί τάφοι, και εργαστήρια χαλκουργών, λυχνοποιών και άλλων επαγγελματιών.
Παρακολουθώντας μικροσκοπικά της μεταμορφώσεις του προσώπου του οικοδομικού τετραγώνου 15, ο τόμος συνιστά χαρακτηριστική μελέτη περίπτωσης του πώς η νέα πόλη οικοδομήθηκε επάνω σε στρώματα αρχαίας ζωής, δημιουργώντας ένα παλίμψηστο λειτουργιών και χρήσεων ανεπίγνωστο στον ανυποψίαστο διαβάτη.
Η οδός Σταδίου. Επιστολικό δελτάριο του 1925 (Αναφωτογράφιση. Πηγή: Δ. Φιλιππίδης, Οικοδομικό Τετράγωνο 19, Αθήνα 2009: Alpha Bank, 83)
Ο πρώτος αιώνας της νέας πρωτεύουσας
Η συγγραφέας ξεφλουδίζει το «κρεμμύδι» της μνήμης του χώρου ανατρέχοντας σε οθωνικούς χάρτες, αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά σχέδια, μεσοπολεμικές αεροφωτογραφίες, πίνακες και φωτογραφίες της πόλης, κάνοντας έρευνα σε συμβολαιογραφικά αρχεία και στον Τύπο της εποχής, αναζητώντας τίτλους κτήσης, εμπορικές διαφημίσεις και ειδήσεις στα «Κοινωνικά» των εφημερίδων που αποτυπώνουν την καθημερινή ζωή, στη διαχρονία της, σε αυτή τη φέτα χώρου στο κέντρο της Αθήνας.
Καθώς η Αθήνα χρίζεται πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, στις βορειοανατολικές παρυφές της παλιάς πόλης – όπου και το οικοδομικό τετράγωνο 15 – εμφανίζονται τα πρώτα δημόσια κτίρια που στεγάζουν βασικές διοικητικές λειτουργίες: το Βασιλικό Τυπογραφείο, το Βασιλικό Νομισματοκοπείο (στη σημερινή πλατεία Κλαυθμώνος) και οι Βασιλικοί Στάβλοι στην οδό Σταδίου. Δίπλα τους ανεγείρονται μεγαλοπρεπείς ιδιωτικές κατοικίες: του πρέσβη της Αυστρίας Πρόκες φον Οστεν (στην οδό Φειδίου 3), του χιώτη τραπεζίτη Σταματίου Δεκόζη-Βούρου, του επίσης χιώτη τραπεζίτη Αλέξανδρου Κοντόσταυλου (στον χώρο όπου βρίσκεται σήμερα η Παλαιά Βουλή), που χρησιμοποιήθηκε ως προσωρινή κατοικία του Οθωνα και στέγασε την ελληνική Βουλή ως το 1854, όταν καταστράφηκε από πυρκαγιά.
Στη Σταδίου και στην Πανεπιστημίου στον χάρτη του Στάουφερτ του 1836 επικρατεί ακόμη ερημιά. Χείμαρροι από τον Λυκαβηττό καταλήγουν σε ένα βαθύ ρέμα κατά μήκος της Σταδίου. Το ρέμα καλύπτεται το 1857, η Σταδίου εξωραΐζεται με ακακίες και η δενδροφυτεμένη με γαζίες παράλληλη λεωφόρος Βουλεβάρτου (μετέπειτα Πανεπιστημίου) γίνεται προσφιλής τόπος περιπάτου των Αθηναίων. Ηδη από τα οθωνικά χρόνια η «Αθηναϊκή Τριλογία» και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως το Αρσάκειο, κάνουν την περιοχή πολιτιστικό πυρήνα της πόλης που θα προσελκύσει σταδιακά λογίους και διανοουμένους, τον Γεώργιο Γεννάδιο, τον Γεώργιο Δροσίνη, τον Κωστή Παλαμά, μεταξύ άλλων, οι οποίοι θα αναζητήσουν κατοικία στην περιοχή, ενώ το Οφθαλμιατρείο στην οδό Πανεπιστημίου και το Πολιτικό Νοσοκομείο (όπου σήμερα το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων) στην οδό Ακαδημίας θα γίνουν πόλοι έλξης γιατρών και άλλων επιστημόνων. Πλούσιοι ομογενείς και μεγαλοαστοί χτίζουν εδώ εντυπωσιακά μέγαρα και από τη δεκαετία του 1860 τα σπίτια πυκνώνουν με εντατικούς ρυθμούς. Πρώτος ιδιοκτήτης των οικιών στο οικοδομικό τετράγωνο 15 ο Γεώργιος Μακκάς, αρχίατρος του Γεωργίου Α΄. Αργότερα οι ιδιοκτησίες θα περάσουν στον αγωνιστή της Επανάστασης, υπουργό Στρατιωτικών και διοικητή της Σχολής Ευελπίδων Σπύρο Μήλιο, στον έμπορο και τραπεζίτη Παναγή Σκουζέ και ύστερα στην κόρη του, σύζυγο του καθηγητή Πανεπιστημίου και προέδρου της Αρχαιολογικής Εταιρείας Ευθύμιου Καστόρχη.
Αεροφωτογραφία της Αθήνας από τα νοτιοανατολικά, π. 1930 (Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου). Η βορειοανατολική περιοχή της Αθήνας: η οδός Σταδίου και η λεωφόρος Πανεπιστημίου από το Σύνταγμα μέχρι την πλατεία Κλαυθμώνος, την οδό Κοραή και την Εθνική Βιβλιοθήκη
Η Σταδίου της ψυχαγωγίας και του εμπορίου
Το 1908, στην πρώτη επίσημη διαίρεση των Αθηνών σε συνοικίες, το οικοδομικό τετράγωνο 15 εντάσσεται στη «συνοικία Πανεπιστημίου». Ανάμεσα στις δύο μεγάλες κεντρικές πλατείες, την Ομόνοια και το Σύνταγμα, αποτελεί την καρδιά της πόλης, όπου έχουν την έδρα τους η Βουλή και δημόσιες υπηρεσίες, ενώ «οι πολυσύχναστοι κεντρικοί άξονες Πανεπιστημίου και Σταδίου που τη διέσχιζαν λειτούργησαν ως σημεία κατεύθυνσης βασιλικών πομπών και, μέχρι τις μέρες μας, ως σημεία οργανωμένων ή έκτακτων πολιτικών εκδηλώσεων» σχολιάζει η Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου.
Γρήγορα ο χαρακτήρας της περιοχής θα μετατραπεί από οικιστικό σε εμπορικό, με την οδό Σταδίου να εξελίσσεται σε έναν από τους σημαντικότερους εμπορικούς δρόμους της πόλης που φιλοξενεί στις όχθες της μέγαρα τραπεζών και γραφεία μεγάλων εταιρειών, θέατρα, πολυτελή ξενοδοχεία, εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία και εκλεκτά εμπορικά καταστήματα με μεγάλες βιτρίνες και περίτεχνα σφυρήλατα σιδερένια στέγαστρα. Στον αριθμό 15 το αριστοκρατικό ανθοπωλείο Τσούτσου, στον αριθμό 15 το εστιατόριο «Διεθνές» και στον αριθμό 14, γωνία Σταδίου και Ομήρου, ανεγείρεται το Μέγαρο Μενάγια όπου λειτουργούν διαδοχικά από το 1903 τα ξενοδοχεία «Νέα Υόρκη», «Πριγκιπικόν», «Claridge» και «το αριστοκρατικώτερον ξενοδοχείον των Αθηνών με εφαρμογή όλων των σύγχρονων προόδων της ξενοδοχειακής επιστήμης» «Atlantic» στη δεκαετία του 1930. Στο ισόγειο δεξιά το κατάστημα οπτικών Ράνιου και αριστερά το βιβλιοπωλείο του Μιχαήλ Σαλιβέρου. Το εστιατόριο «Αστυ», στο ίδιο κτίριο, επί της οδού Ομήρου, θα γίνει καθημερινό στέκι αθηναίων λογίων και καλλιτεχνών.
Αρχαία αντικείμενα της συλλογής της Τράπεζας της Ελλάδος
«Στη γωνία Πανεπιστημίου αριστερά, το πραγματικό παλάτι του Σερπιέρη με τις πολλές διακοσμήσεις και τα ατέλειωτα σαλόνια. Στην απέναντι γωνία το ζαχαροπλαστείο του Πετρίτση, όπου ο κόσμος περίμενε το τραμ για τα Φάληρα» περιγράφει την Αθήνα του 1910, των παιδικών του χρόνων, ο ακαδημαϊκός και γιατρός Νικόλαος Λούρος το 1984: «Δίπλα στου Πετρίτση η στενή μονοκατοικία του δημοσιογράφου Παρρέν, συζύγου της περίφημης Καλλιρρόης, που μαζί με την Αννα Τριανταφυλλίδη και τη μητέρα μου, ίδρυσε το Λύκειο των Ελληνίδων. Περνώντας τώρα στο απέναντι αριστερό πεζοδρόμιο της οδού Σταδίου και ύστερα από το γωνιακό κατάστημα των πιάνων του Καζάζη, στη σημερινή περιοχή της Τράπεζας της Ελλάδος, είχαμε να σταθούμε στο τότε μεγάλο ανθοπωλείο του Τσούτσου, που πουλούσε και ψάθινα έπιπλα για τους κήπους και διαφήμιζε πως «γάμος δίχως Τσούτσο δεν γίνεται». Συνέχεια πιο πέρα το καινούργιο τότε εστιατόριο «Το Διεθνές», που προσπαθούσε να συναγωνιστεί τον ασυναγώνιστο «Αβέρωφ», ιστορικό εστιατόριο απέναντι από την Παλιά Βουλή, με μεγάλη κοινοβουλευτική πελατεία…».
Το, πενταώροφο σήμερα, μέγαρο της ΤτΕ, ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το 1989, εγκαινιάστηκε με κάθε επισημότητα στις 4 Απριλίου 1938. Στις κατοπινές δεκαετίες επεκτάθηκε προς την Εδουάρδου Λω και τη Σταδίου καταλαμβάνοντας ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο. Κλασικίζουσας και αυστηρής αρχιτεκτονικής, αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα των δημόσιων κτιρίων της Ελλάδας του Μεσοπολέμου, που απομακρύνεται πλέον από τη νεοκλασική νόρμα του 19ου αιώνα.
