Ουίλιαμ Φόκνερ – Υβρις και νέμεσις στον αμερικανικό Νότο

«Νομίζω ότι είναι το καλύτερο μυθιστόρημα που έχει γράψει μέχρι στιγμής Αμερικανός» φαίνεται να δήλωσε ο Γουίλιαμ Φόκνερ (1897-1962) τον Μάιο του 1936, όταν ολοκλήρωσε το βιβλίο του Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!, το οποίο μάλιστα έσπευσε να περιγράψει ως «την ιστορία ενός άντρα που ήθελε να κάνει έναν γιο από περηφάνια, και έκανε πολλούς από δαύτους και εκείνοι τον κατέστρεψαν».

William Faulkner

Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!

Μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου

Εκδόσεις Gutenberg, 2021,

σελ. 536, τιμή 22,20 ευρώ

Ωστόσο τα πράγματα, ό,τι κι αν ισχυριζόταν, δεν είναι ποτέ τόσο απλά με τον ίδιο, τον σπουδαιότερο μοντερνιστή της παράδοσης του Νότου στις Ηνωμένες Πολιτείες, πολλώ δε μάλλον με το συγκεκριμένο έργο, που θεωρείται από τους περισσότερους, οι οποίοι έχουν και δίκιο, το αποκορύφωμα μιας απαράμιλλα υψηλής και αταλάντευτα απαιτητικής τέχνης. Στο περιοδικό «Time», ένας ανώνυμος κριτικός εκείνης της περιόδου, μπορεί να χαρακτήρισε το Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ! το «πιο παράξενο, το λιγότερο ευανάγνωστο, το πιο εξοργιστικό» μυθιστόρημα του Φόκνερ, αλλά δεν γινόταν να μην παραδεχθεί ότι «από ορισμένες πλευρές» υπήρξε και το «πλέον εντυπωσιακό» που είχε δημοσιεύσει ως τότε ο συγγραφέας.

Σε κάθε περίπτωση πάντως, αυτό και το βιβλίο Η βουή και η μανία, που προηγήθηκε το 1929, συνετέλεσαν αποφασιστικά, όπως πιστεύεται, στην απονομή του Βραβείου Νομπέλ Λογοτεχνίας για το έτος 1949 στον αμερικανό πεζογράφο. Υπενθυμίζουμε ότι η Σουηδική Ακαδημία τον τίμησε «για την πανίσχυρη και καλλιτεχνικά μοναδική συνεισφορά του στο σύγχρονο αμερικανικό μυθιστόρημα». Το ύφος αποτελεί, ως γνωστόν, την πεμπτουσία της λογοτεχνικής δημιουργίας. Και το ύφος του Φόκνερ συνιστά το στιβαρό θεμέλιο των ατέλειωτων, έκθαμβων επιστροφών μας στο έργο του. Δεν είναι τόσο οι ιστορίες που αφηγείται, το ακατάσχετο αίμα και η ανεξέλεγκτη τρέλα τους, όσο ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι ιστορίες, σμιλεμένες από έναν υπαρξιακό οίστρο, εφιαλτικό και εκστατικό, πλην όμως εμπύρετα επεξεργασμένο, ανυψώνονται πια σε σφαίρες αρχετυπικές, διαχρονικές για την ανθρώπινη υπόσταση.

Ο Φόκνερ αφηγείται ιστορίες, σμιλεμένες από έναν υπαρξιακό οίστρο, εφιαλτικό και εκστατικό, πλην όμως εμπύρετα επεξεργασμένο, που ανυψώνονται σε σφαίρες αρχετυπικές, διαχρονικές για την ανθρώπινη υπόσταση

Φαντάσματα με σάρκα και οστά

Ο,τι ισχύει για τη συντριπτική πλειονότητα των μεγάλων αφηγήσεων του Φόκνερ, ισχύει κι εδώ, στο Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!, που σημαίνει ότι κάθε απόπειρα να συνοψίσει κανείς τα βασικά γεγονότα ή την πλοκή είναι, πέρα από καταχρηστική, και άτοπη. Διότι κάτι τέτοιο θα αντέβαινε, κοντολογίς, στη ροή μιας ολόκληρης συγγραφικής συνείδησης ή, αν προτιμάτε, σε μια αυστηρή καλλιτεχνική φιλοσοφία. Στον Φόκνερ, στις δικές του γοτθικές ιστορίες όπου βολοδέρνουν και σφαδάζουν φαντάσματα με σάρκα και οστά, φαντάσματα αθώα και διεφθαρμένα, δεν υπάρχουν αρχή, μέση και τέλος, παρελθόν, παρόν και μέλλον, ο χρόνος είναι ένας, ενιαίος και αδιάσπαστος. Και η πιο εποικοδομητική τακτική για τον αναγνώστη του Φόκνερ είναι μάλλον να αποφύγει κάθε είδους προετοιμασία και απρόσκοπτα να αφήσει τον εαυτό του να εμβυθιστεί στην ανησυχαστική εμπειρία ενός κειμένου που, κατά τα λοιπά, λειτουργεί σαν πολυφωνικός κυκλώνας, ψυχικός και ηθικός, ενός κειμένου που σπέρνει τις λαβυρινθώδεις δυσκολίες του επειδή, ακριβώς, οι κατοπινοί καρποί του είναι ζηλευτοί, έχουν εκείνη τη φωτεινή πίκρα της αυθεντικής τέχνης που διαπερνά τα ανθρώπινα. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο αναγνώστης του Φόκνερ είτε θα είναι σε συνεχή εγρήγορση είτε δεν θα είναι γενικώς αναγνώστης του Φόκνερ. Και η προσήλωση αυτή, για να το πούμε κι αλλιώς, δεν σχετίζεται μονάχα με την εγνωσμένη ιδιοσυγκρασία ενός κορυφαίου συγγραφέα, με τον μακροπερίοδο λόγο του ή την πολύπτυχη σύνταξή του, σχετίζεται επίσης και με τη σταδιακή εκδίπλωση μιας κοσμολογίας που οικοδομείται (συντίθεται και αποσυντίθεται) από τα πνευματικά σπαράγματα μιας ζοφερής, επίπονης διαύγειας με την οποία παρακολουθεί, εξονυχιστικά αν και διακεκομμένα, τη μοίρα των ηρώων του.

Πολυπρισματική αφήγηση

Τούτων δοθέντων, ας σκιαγραφήσουμε το Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!, αυτή την εκπληκτική σπουδή πάνω στο μονίμως διαφεύγον νόημα των περασμένων και των πεπραγμένων, χωρίς ωστόσο να μαρτυρήσουμε όσα ο Φόκνερ, τόσο έντεχνα, αποκαλύπτει σιγά σιγά μέσα από μια κατακερματισμένη αφήγηση, η οποία, ασφαλώς, δεν είναι καθόλου γραμμική και υπηρετείται, επιπροσθέτως, από αντικρουόμενες οπτικές οι οποίες πότε τανύζουν και πότε συστρέφουν την αλήθεια, δοκιμάζοντας δηλαδή τα όρια της αλήθειας, όχι μόνο της μυθοπλασίας αλλά και της ίδιας της ζωής.

Ο τίτλος του μυθιστορήματος προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη (B΄ Σαμουήλ), από τη σύγκρουση του Αβεσσαλώμ με τον πατέρα του, τον βασιλιά Δαβίδ. Ο Φόκνερ είχε αρχικά προκρίνει έναν άλλο, τον «Σκοτεινό Οίκο», που, μολονότι δεν διαθέτει τη βιβλική αχλή της τελικής επιλογής, ήταν πιο άμεσος και εξόχως χαρακτηριστικός, δεδομένου ότι παραπέμπει στην άνοδο και στην πτώση μιας οικογένειας, εξυπακούεται, το προνομιακό πεδίο της λογοτεχνίας του. Το Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!, εμπνευσμένο και από την αρχαία ελληνική τραγωδία (λ.χ. τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου), καλύπτει όλον τον 19ο αιώνα και φτάνει ως τις αρχές του 20ού. Διαδραματίζεται πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την κρισιμότερη καμπή στην ιστορική πορεία των ΗΠΑ, τον Εμφύλιο Πόλεμo μεταξύ 1861 και 1865, ανάμεσα στον επαναστατημένο Νότο (τη Συνομοσπονδία) και τον Βορρά (την Ενωση), με επίκεντρο το καθεστώς της δουλείας.

Η πολυπρισματική αφήγηση του συγγραφέα οργανώνεται γύρω από τη συφοριασμένη μορφή ενός λευκού αρσενικού, του Τόμας Σάτπεν, ενός μυστηριώδους, φοβερού ανθρώπου ο οποίος καταφέρνει να ξεφύγει από την ακραία φτώχεια και (σημαδεμένος πάντοτε από ένα τραυματικό περιστατικό της παιδικής του ηλικίας, το οποίο διαμόρφωσε την ιδιότυπη υπεροψία του, την τυφλή και υπερφίαλη ματαιοδοξία του) καταφθάνει στην (επινοημένη από τον Φόκνερ) Κομητεία Γιοκναπατόφα (στο Τζέφερσον) του Μισισιπί με σκοπό να αποκτήσει γη και εξουσία και να ιδρύσει μια δυναστεία, την οποία και θα καταστρέψουν εν τέλει οι δύο γιοι του, παιδιά διαφορετικών μανάδων, από την ώρα που ο ένας δολοφονεί τον άλλο, απελευθερώνοντας έτσι τα πολλαπλά επίπεδα του κακού που, χρόνια αργότερα, οδηγούν στο κενό, στη φωτιά και στην ερήμωση.

Ο Φόκνερ είναι μέγας ανατόμος του παρελθόντος. Το Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ υψώνεται ενώπιόν μας ως κορωνίδα της  ιδιοφυΐας του. «Αυτή είναι και η ουσία της πράξης της ανάμνησης – η αίσθηση, η όραση, η όσφρηση: οι μύες με τους οποίους βλέπουμε και ακούμε και αγγίζουμε – όχι το μυαλό, όχι η σκέψη∙ αυτό που λέμε μνήμη δεν υπάρχει: το μυαλό θυμάται μόνον όπου φτάνουν οι μύες – τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο∙ κι αυτό που βγαίνει ως άθροισμα είναι συνήθως λανθασμένο και ψευδές και άξιο να φέρει μόνο το όνομα του ονείρου». Η μετάφραση αυτή είναι υποδειγματική, το δημιουργικό επίτευγμα της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου. Μακάρι ο θαυμασμός μας να υπερβεί τον κόπο της.

{SYG}William Faulkner{SYG}{TIT}Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!{TIT}{EKD}Μετάφραση Μαργαρίτα ΖαχαριάδουΕκδόσεις Gutenberg, 2021, σελ. 536, τιμή 22,20 ευρ{EKD}ώ