Στις 15 Αυγούστου 1961 στην Ιερουσαλήμ ολοκληρωνόταν η δίκη του Αντολφ Αϊχμαν, πρώην αξιωματικού των SS και οργανωτικού υπεύθυνου του εκτοπισμού εκατομμυρίων Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου. Ανάμεσα στους 450 διαπιστευμένους εκπροσώπους του παγκόσμιου Τύπου που παρακολουθούσαν την ακροαματική διαδικασία (ο Αϊχμαν θα καταδικαζόταν τελικά σε θάνατο και θα απαγχονιζόταν στις 31 Μαΐου 1962) βρισκόταν ο Χάρι Μούλις (1927-2010), ένας από τους πιο διακεκριμένους σύγχρονους ολλανδούς συγγραφείς, ο οποίος κάλυπτε το γεγονός για λογαριασμό του περιοδικού «Elseviers Weekblad». Συγκεντρωμένα τα ρεπορτάζ του εκδόθηκαν στην Ολλανδία το 1963 με τίτλο Υπόθεση 40/61, βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
Δεν πρόκειται εδώ για απλή σπουδή του Αϊχμαν: ο συγγραφέας στοχάζεται γύρω από το πρόβλημα του ναζισμού, σχολιάζει τους παράγοντες της δίκης, σκιτσάρει σε αδρές γραμμές το πορτρέτο της ισραηλινής κοινωνίας. Για τον Μούλις το ιδανικό του Αϊχμαν είναι η διαταγή την οποία υπακούει ως μυστικιστική αρχή, ως υπεράνθρωπη δύναμη. Ο τύπος ανθρώπου που εκφράζει είναι εκείνος του αυτόματου, της μηχανής: «Ησυχος, αξιόπιστος δημόσιος υπάλληλος στη Γερμανία», «φιλήσυχος πολίτης» στην Αργεντινή, μόνο στην πρώτη μετατρέπεται σε αρχιτέκτονα της εξόντωσης εκατομμυρίων γιατί αυτό αναμένεται από αυτόν. Αποβαίνει δολοφόνος εκεί που ο κρατικός μηχανισμός ζητεί δολοφόνους, υποδειγματικό μέλος της κοινότητας όπου αυτή ζητεί νομοταγείς πολίτες. Ως εκ τούτου, «δεν είναι τόσο εγκληματίας, όσο ικανός για όλα». Η οπτική του Μούλις είναι παράλληλη εκείνης της Χάνα Αρεντ, η οποία παρακολουθώντας επίσης τη δίκη διαμόρφωσε την περίφημη θέση της για την «κοινοτοπία του κακού»: δράστες του Ολοκαυτώματος ήταν γκρίζοι γραφειοκράτες, διανοητικές μετριότητες, «κανονικοί» Γερμανοί, οι οποίοι υιοθέτησαν το ναζιστικό συνονθύλευμα ιδεών εγκαταλείποντας κάθε προσωπική αξιολογική κρίση ή ηθική επιλογή και απεκδυόμενοι οποιαδήποτε ευθύνη για τις πράξεις τους.
Αναμφίβολα, τόσο ο Μούλις όσο και η Αρεντ περιέγραψαν έναν τύπο δράστη ο οποίος εντοπίζεται από τη σύγχρονη ιστορική έρευνα ως παράγοντας του Ολοκαυτώματος σε πολλά παραδείγματα μεσαίων στελεχών της ναζιστικής γραφειοκρατίας. Ωστόσο, η αυτοψία του Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ δεν αρκεί για να αποκρυπτογραφηθεί πλήρως ο δικός του χαρακτήρας. Οι κατ’ ιδίαν συζητήσεις και τα προσωπικά γραπτά του, για παράδειγμα, όπως τα παρουσίασε μαζί με εκτεταμένο επιπλέον υλικό από τα χρόνια της Αργεντινής η Μπετίνα Στάνγκνετ το 2014 στο βιβλίο Eichmann before Jerusalem (εκδ. Knopf), δείχνουν έναν κυνικό, ανελέητο αντισημίτη που εξακολουθεί να επιδεικνύει αδιάντροπα τον εθνικοσοσιαλισμό του και να μιλάει για την εξόντωση των Εβραίων με όρους νομοτέλειας. Συνώνυμο του κακού, αλλά όχι της κοινοτοπίας του, όπως σημείωνε ο αμερικανός ιστορικός Κρίστοφερ Μπράουνινγκ στους «New York Times», ο Αϊχμαν δεν ήταν ο δέσμιος των μηχανισμών που υποδύθηκε στη δίκη του, ούτε και ένα πρότυπο ανθρώπου-μηχανής.
Αυτό δεν αναιρεί τη σημασία της φιλοσοφικής πρότασης της Αρεντ, ούτε την ποιότητα της ανάλυσης του Μούλις. Ο Μούλις μελετά επισταμένα τη βιογραφία του Αντολφ Αϊχμαν, διαβάζει τα πρακτικά της ανάκρισής του, παραθέτει συντριπτικές μαρτυρίες επιζώντων, υπογραμμίζει τη δυσχέρεια της σύλληψης του μεγέθους του εγκλήματος («ποτέ δεν θα μάθουμε, δεν γίνεται να μάθουμε»), στοχάζεται πάνω στην ενοχή, στην προέλευση και στην απεικόνιση της φρίκης, ενσωματώνει στην αφήγησή του επισκέψεις στο Βερολίνο, στη Βαρσοβία, στο Αουσβιτς, οι οποίες λειτουργούν συμπληρωματικά ώστε να σχηματιστεί μια σύνθετη εικόνα που υπερβαίνει κατά πολύ το απλό ρεπορτάζ. Γραμμένο με τη «λογοτεχνική διαίσθηση» που υπογραμμίζει στην εισαγωγή της η ιστορικός του Πανεπιστημίου Κλαρκ Ντέμπορα Ντουόρκ, το βιβλίο του Χάρι Μούλις είναι μια πολύτιμη κατάθεση, η Ιστορία αποτυπωμένη τη στιγμή της εξέλιξής της.
Χάρι Μούλις
Υπόθεση 40/61
Η δίκη του Αϊχμαν
Ενα ρεπορτάζ
Μετάφραση Μαργαρίτα Μπονάτσου
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2021,
σελ. 256, τιμή 15 ευρώ
