Αθήνα, η σύγχρονη γόησσα – Μια εικόνα, χίλιες ιστορίες

^«Είχα την επιθυμία να δω την Αθήνα σε διαφορετικές στιγμές, να δω όχι μόνο τα μνημεία αλλά και την καθημερινή ζωή, να δω τις εικόνες σε συνέχεια, πώς άλλαζε η ζωή της πόλης και των κατοίκων της μέσα στον χρόνο». Μια νοσταλγία για την Αθήνα, την οποία είχε εγκαταλείψει για σπουδές και δουλειά, οδήγησε τη σκηνοθέτρια Μαρία Ηλίου στην αναζήτηση υλικού για τη ζωή των Αθηναίων μέσα στον χρόνο. Και βρήκε. Σε αρχεία και βιβλιοθήκες στην Ευρώπη, στην Αμερική και στην Αυστραλία, κάτω από θεματικές ετικέτες που δεν μαρτυρούσαν τις μεγάλες συγκινήσεις που έκρυβαν για την ερευνήτρια και τους συνεργάτες της.

Χρειάστηκαν δεκαπέντε χρόνια για να συγκεντρωθεί το υλικό και να συγκροτηθεί σε μια αφήγηση με κινούμενες εικόνες, ένα ντοκιμαντέρ το οποίο προβλήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη τον περασμένο χρόνο, το πρώτο μιας σειράς συνολικά πέντε ντοκιμαντέρ για τη ζωή στην Αθήνα από το 1821 ως το 2021. Το υλικό αυτού του πρώτου ντοκιμαντέρ, που καλύπτει τα χρόνια από την Επανάσταση ως την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων και τη διεξαγωγή τους στην Αθήνα το 1896, κυκλοφορεί στο εξαιρετικό συλλεκτικό λεύκωμα Η Αθήνα: Από την Ανατολή στη Δύση 1821-1896 (Μίνωας, με τη συνεργασία του Μουσείου Μπενάκη και της μη κερδοσκοπικής εταιρείας Πρωτέας, 2021), με περισσότερα από εκατό σχέδια, γκραβούρες και φωτογραφίες, το οποίο προλογίζουν η πρόεδρος της Διοικητικής Επιτροπής του Μουσείου Μπενάκη Ειρήνη Γερουλάνου και ο ακαδημαϊκός Μανόλης Κορρές.

Ανατολή και Δύση

Στις αρχές του 19ου αιώνα, έλληνες χριστιανοί και μουσουλμάνοι φαίνεται να ζουν αρμονικά στο σχέδιο με χρώμα του ιρλανδού ζωγράφου και περιηγητή Εντουαρντ Ντόντγουελ που απεικονίζει το παζάρι της Αθήνας στα οθωμανικά χρόνια. Η αγορά ήταν κοντά Φετιχιέ τζαμί, και διακρίνουμε στο σχέδιο τη σημερινή οδό Πανός και το Κιουτσούκ τζαμί στο βάθος. Σε μια φωτογραφία, έναν αιώνα μετά, ένας τσολιάς κι ένας αστός με δυτικά ρούχα συζητούν μπροστά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Οι ενδυμασίες, εύγλωττες συνδηλώσεις του ανατολικού και του δυτικού στοιχείου, του οθωμανικού παρελθόντος της σκλαβιάς και της κατοχής και του δυτικού μέλλοντος του νέου κράτους, μαρτυρούν αυτή τη διελκυστίνδα Ανατολής και Δύσης για την κατάκτηση της Αθήνας στον πρώτο αιώνα του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

Οι φωτογραφίες αποτυπώνουν τις πολιτισμικές διαφορές αλλά και την κοινωνική διαστρωμάτωση και τις οικονομικές ανισότητες στη νεαρή πρωτεύουσα. Οι οικονομικές δραστηριότητες στην Αθήνα του Οθωνα διαμορφώνουν τον χαρακτήρα της πόλης ορίζοντας ζώνες κατοικίας και εμπορικές ζώνες. Με αφετηρία το τέλος της οδού Ερμού συγκεντρώθηκαν προς τα δυτικά βιοτεχνίες, εργαστήρια και μαγαζιά, ενώ κοντά στην πλατεία Συντάγματος ανοίγουν καταστήματα πολυτελείας, ξενοδοχεία, ζαχαροπλαστεία και καφενεία. Οι εικόνες διαφορετικές: κύριοι με καπέλα και κυρίες με ομπρελίνα περπατούν στην αστική και μοντέρνα πλατεία Συντάγματος στα τέλη του 19ου αιώνα ενώ στην αγορά, στην οδό Πανδρόσου στο Μοναστηράκι, ένα ετερόκλητο πλήθος: πελάτες, ένα καθωσπρέπει αγόρι με ναυτικά ρούχα στέκεται δίπλα σε έναν καλοβαλμένο βλοσυρό άντρα, πιθανόν τον πατέρα του. Οι μαγαζάτορες βρίσκονται μπροστά από τα καταστήματά τους που πωλούν ρούχα, παλτά, παντελόνια αλλά και φουστανέλες και γιλέκα. Στο βάθος παιδιά, ανήλικοι βιοπαλαιστές τα περισσότερα, κι ένα ξυπόλυτο λουστράκι σε πρώτο πλάνο κοιτούν τον φακό.

Η πόλη αλλάζει και η φωτογραφία, από τις πολλές καινοτομίες του 19ου αιώνα, αποτυπώνει τις αλλαγές αυτές. Βλέπουμε την Ακαδημία Αθηνών κατά τη διάρκεια της κατασκευής της, και τους βασικούς συνεργάτες, τους αρχιτέκτονες Θεόφιλο Χάνσεν και Ερνέστο Τσίλλερ και τον ζωγράφο Κρίστιαν Γκρίπενκερλ που ζωγράφισε την ιστορία του Προμηθέα στην Αίθουσα Τελετών να ποζάρουν δίπλα στις σκαλωσιές. Αλλού, γίνονται ανασκαφές στην Ακρόπολη. Ιππήλατα αμαξάκια μεταφέρουν επισκέπτες στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Ενα αμαξάκι περνάει μπροστά από την Εθνική Βιβλιοθήκη. Κόσμος περιμένει στην αφετηρία το ατμοκίνητο τρένο που μεταφέρει τους Αθηναίους από την πλατεία Λαυρίου στην Κηφισιά.

Κάποια από τα σχέδια και τις φωτογραφίες αυτές έχουν τα ίδια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. Συναρπαστική είναι η ανακάλυψη εκατοντάδων χαμένων σχεδίων του Εντουαρντ Ντόντγουελ και του ιταλού ζωγράφου Σιμόνε Πομάρντι, οι οποίοι είχαν ταξιδέψει στην Ελλάδα το 1801 και το 1805 με μια camera obscura. Πρόβαλλαν την εικόνα που έβλεπαν σε ένα λευκό χαρτί και ζωγράφιζαν από πάνω με χρώματα. «Τα σχέδια αυτά είναι ένα είδος πρώιμης φωτογραφίας με νερομπογιές» σχολιάζει η Μαρία Ηλιού, και βρέθηκαν κάτω από το κρεβάτι του δισεγγονού της αδελφής του Ντόντγουελ στην Ιρλανδία. Σήμερα φυλάσσονται στο Packard Humanities Institute και ένα από αυτά τα σχέδια, μια σπάνια εικόνα, «πιάνει επ’ αυτοφώρω» τον λόρδο Ελγιν και το συνεργείο του να κατεβάζουν τα Γλυπτά από τον Παρθενώνα.

Τον 19ο αιώνα η Βιομηχανική Επανάσταση και η έλευση της μηχανής αλλάζουν την εικόνα των πόλεων στην Ευρώπη. Τα βιομηχανικά κέντρα ελκύουν ανθρώπους που αναζητούν εργασία και οι πόλεις αλλάζουν πρόσωπο και γίνονται πιο εξωστρεφείς. Αποκτούν λεωφόρους για να κινούνται τα νέα μέσα συγκοινωνίας και πλατείες και πάρκα όπου τα πλήθη αυτά μπορούν να συναντιούνται και να ψυχαγωγούνται.

Στα χρόνια που κυριαρχεί στην πολιτική ζωή ο Χαρίλαος Τρικούπης (1875-1895), η Ελλάδα ολόκληρη, όχι μόνο η Αθήνα, εκσυγχρονίζεται. Φωτογραφία των τελών της δεκαετίας του 1880 απεικονίζει εργάτες που δουλεύουν στην κατασκευή της Διώρυγας της Κορίνθου, πιθανόν αλβανοί εργάτες από την τότε οθωμανική Αλβανία που είχαν έρθει στη χώρα για να δουλέψουν στα μεγάλα δημόσια έργα του Τρικούπη.

Στην Αθήνα το 1882 οι Αθηναίοι αρχίζουν να μετακινούνται με το ιππήλατο τραμ. Πηγαίνουν στην Κηφισιά με το «Θηρίο», το ατμοκίνητο τρένο, και στο Νέο Φάληρο με τον «Κωλοσούρτη», τον ατμοκίνητο τροχιόδρομο και οι δρόμοι της φωτίζονται με φωταέριο. Το Ζάππειο, το εκθεσιακό κέντρο της πόλης που ανεγέρθηκε με δαπάνη των αδελφών Ζάππα, φέρνει τους Αθηναίους κοντά στις καινοτομίες και στις εφευρέσεις της εποχής, ενώ στην ταράτσα ενός σπιτιού στην οδό Αμαλίας, απέναντι από το παλάτι, ο ανθυπολοχαγός του Βασιλικού Ναυτικού Σπυρίδων Παπαηλιόπουλος εξασκείται στο ποδήλατο, που γίνεται μόδα στην πόλη στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα χρόνια αυτά, όπως εξηγεί σε εισαγωγικό σημείωμά του ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ, σύμβουλος της έκδοσης, «η Αθήνα είδε τη δημιουργία μεγάλου αριθμού συλλόγων από αθηναίους πολίτες, με μια ευρεία ποικιλία σκοπών: εθνικών, κοινωνικών ή ψυχαγωγικών. Τότε εμφανίζονται και τα πρώτα αθλητικά σωματεία και γίνονται μόδα τα ευρωπαϊκά σπορ, όπως το τένις και το ποδήλατο».

Οι γυναίκες διεκδικούν δικαιώματα

Τένις παίζουν και οι γυναίκες, σε μία από τις φωτογραφίες του λευκώματος. Δεν είναι λίγες οι γυναίκες στις σελίδες του. Υπάρχουν οι μαθήτριες του Αρσακείου, του παρθεναγωγείου που εκπαιδεύει δασκάλες από το 1836, η Ναταλία Μελά που διαβάζει στον Βασιλικό Κήπο, μια γυναίκα ανάμεσα σε άνδρες που γιορτάζουν τα Κούλουμα την Καθαρή Δευτέρα στον λόφο του Φιλοπάππου το 1892.

Λίγο αργότερα, σε μία από τις φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα που κατ’ εξαίρεση συμπεριλαμβάνονται στον τόμο, διακρίνονται μπροστά στο Ζάππειο, ανάμεσα στους βιαστικούς Αθηναίους και στον κουλουρά, νταντάδες με παιδιά, ντυμένες με ευρωπαϊκά ρούχα και ανάμεσά τους μια Αρβανίτισσα με την παραδοσιακή της φορεσιά.

Ηδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα οι γυναίκες διεκδικούν νέους ρόλους. Αποκτούν μόρφωση και θέλουν να σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο, να εργαστούν, να πάρουν μέρος στη δημόσια ζωή. Η Καλλιρρόη Παρρέν με την Εφημερίδα των Κυριών παίζει από το 1887 σημαντικό ρόλο και το 1890 η Ιωάννα Στεφανόπολι είναι η πρώτη Ελληνίδα που εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το μεγάλο εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα του Τρικούπη θα οδηγήσει στην πτώχευση του 1893. Με δωρεά του ομογενούς Γεωργίου Αβέρωφ ανακατασκευάζεται το Παναθηναϊκό Στάδιο για να φιλοξενήσει τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της σύγχρονης εποχής. Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η Αθήνα απέκτησε μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια χάρη στις σημαντικές δωρεές ελλήνων ευεργετών της Διασποράς, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (Γεώργιος Αβέρωφ, Νικόλαος Στουρνάρης, Ελένη και Μιχαήλ Τοσίτσας), την Εθνική Βιβλιοθήκη (Αδελφοί Βαλλιάνοι), την Ακαδημία Αθηνών (Σίμων Σίνας) μεταξύ άλλων. Από τις τελευταίες φωτογραφίες του τόμου, η πάνδημη κηδεία του Χαριλάου Τρικούπη τον Απρίλιο του 1896 και οι Ολυμπιακοί Αγώνες που γίνονται τον Μάρτιο-Απρίλιο της ίδιας χρονιάς. Οι ξένοι ανταποκριτές απαθανατίζουν Ελληνες και ξένους να φτάνουν στο γεμάτο Στάδιο σε εικόνες που διαφημίζουν τη μεγάλη επιτυχία των Αγώνων. Η Αθήνα, μια μοντέρνα πρωτεύουσα απαιτήσεων πλέον, ετοιμάζεται να δρασκελίσει το κατώφλι προς τον 20ό αιώνα.

Την επόμενη εβδομάδα:

Η νέα πόλη πάνω στην αρχαία, μέσα από τον τόμο: Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου, Εκ θεμελίων (Εκδόσεις Κέντρου Πολιτισμού, Ερευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος, 2020).

Μαρία Ηλιού

Η Αθήνα: Από την Ανατολή στη Δύση 1821-1896

Eκδόσεις Μίνωας, 2021, σελ. 172, τιμή 29,90 ευρώ