Ο Ρομπέρτο Καλάσο, που πέθανε την Τετάρτη 28 Ιουλίου σε ηλικία 80 ετών ύστερα από μακρά ασθένεια, υπήρξε μια επιφανής προσωπικότητα των παγκόσμιων γραμμάτων, από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 μέχρι σήμερα. Ο ιταλός συγγραφέας και εκδότης, μεταφραστής και κριτικός, ένας άνθρωπος ακόρεστης ευρυμάθειας και απροσποίητης ευγένειας, ο οποίος συνέδεσε άρρηκτα το έργο του με τον εκλεκτικό οίκο Adelphi του Μιλάνου, επέδρασε ουσιαστικά όλα αυτά τα χρόνια στην πολιτιστική ζωή όχι μόνο της χώρας του αλλά και της Ευρώπης ολόκληρης.

Ο Καλάσο, ακούραστος μύστης μιας ιδιότυπης ανθρωπολογίας, συστηματικός υπερασπιστής μιας ακατάτακτης μεταφυσικής, διερεύνησε παθιασμένα στα λογοτεχνικά του κείμενα το νόημα των οικουμενικών μύθων, την τελετουργική βία που διαποτίζει την ιστορία, το συνειδησιακό υπόστρωμα της νεωτερικότητας και της σύγχρονης κοινωνίας, καθώς επίσης την αυτονομία της ίδιας της τέχνης. Ο ίδιος έγραφε με τρόπο απαιτητικό μα σαγηνευτικό, ενώ παράλληλα τύπωνε μόνο ό,τι θεωρούσε ποιοτικό και αληθινό. Το αμερικανικό περιοδικό «The Paris Review» τον χαρακτήρισε κάποτε «λογοτεχνικό θεσμό».

H απώλειά του, στην παρούσα συγκυρία, κατά την οποία μετασχηματίζεται η βιομηχανία του βιβλίου και αναδιαμορφώνεται το τοπίο των ιδεών διεθνώς, ήλθε να μας υπενθυμίσει ότι το όραμα ενός ατόμου έχει ακόμη σημασία και εξακολουθεί να κάνει τη διαφορά.

«Η αληθινή ιστορία της εκδοτικής δραστηριότητας είναι κατά μεγάλο μέρος προφορική – και τέτοια μάλλον είναι προορισμένη να παραμείνει. Δεν έχει ποτέ αναπτυχθεί μια θεωρία της εκδοτικής τέχνης – και ίσως είναι εξαιρετικά αργά για να αναπτυχθεί τώρα. Πηγαίνοντας ενάντια σε αυτά τα πραγματικά δεδομένα, προσπάθησα να βάλω μαζί δύο στοιχεία: μερικά στάδια στην ιστορία του Adelphi, τα οποία έζησα για πενήντα χρόνια, κι ένα προφίλ όχι θεωρίας της εκδοτικής δραστηριότητας, αλλά εκείνου που μια συγκεκριμένη εκδοτική δραστηριότητα θα μπορούσε επίσης να είναι: μια μορφή, για να μελετηθεί και να εξεταστεί πώς γίνεται με ένα βιβλίο. Που στην περίπτωση του Adelphi θα είχε πάνω από δύο χιλιάδες κεφάλαια» διαβάζουμε στο βιβλίο Το αποτύπωμα του εκδότη (L’impronta dell’editore, 2013).

Σε αυτό, όπου αναπτύσσει τα πιστεύω του σε έντεκα σύντομα δοκίμια, τονίζει ότι «όλα τα βιβλία που κυκλοφορούν από κάποιον εκδότη θα μπορούσαμε να τα δούμε και ως κρίκους της ίδιας αλυσίδας». Κοντολογίς, άλλος τρόπος δεν υπάρχει να δομηθεί μια αρραγής εκδοτική ταυτότητα πέρα από μια συνέπεια αισθητική, μια συνέπεια στα όρια της πίστης, μιας πίστης μαχητικής απέναντι στα κελεύσματα της αγοράς, σύμφωνα με τον Καλάσο, ένα πνεύμα αναγεννησιακό και εγκυκλοπαιδικό, ανήσυχο και λαμπρό, «έναν διανοούμενο που με το βλέμμα του ακτινογραφούσε μοναδικά την κουλτούρα μας και τις ρίζες της», όπως δήλωσε, αμέσως μετά την είδηση του θανάτου του, ο υπουργός Πολιτισμού της Ιταλίας Ντάριο Φραντσεσκίνι.

Ο επίμονος εκδότης

Ο Ρομπέρτο Καλάσο γεννήθηκε το 1941 στη Φλωρεντία, στους κόλπους μιας εξόχως εγγράμματης οικογένειας. «Μεγάλωσα περικυκλωμένος από παλαιές εκδόσεις. Ανέκαθεν βρισκόμουν μες στα βιβλία» είχε δηλώσει. Δεν είναι τυχαίο επομένως που, ήδη από την εφηβεία του, είχε διαβάσει λ.χ. το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Μαρσέλ Προυστ. Η μητέρα του, Μελισσάνθη, ασχολήθηκε, σε ακαδημαϊκό πλαίσιο, με τις μεταφραστικές εργασίες του Χέλντερλιν πάνω στον Πίνδαρο ενώ ο πατέρας του, Φραντσέσκο, υπήρξε καθηγητής της Ιστορίας του Δικαίου και γνωστός αντιφασίστας, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα, μετά τη δολοφονία του Τζιοβάνι Τζεντίλε, να συλληφθεί και να καταδικαστεί σε θάνατο, κάτι που ευτυχώς στην πορεία απεφεύχθη.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’50, ο Καλάσο μετέβη με τους γονείς του στη Ρώμη, όπου και σπούδασε αργότερα αγγλική φιλολογία στο πανεπιστήμιο της πόλης (με αντικείμενο μάλιστα της διδακτορικής του διατριβής τη θεωρία του σερ Τόμας Μπράουν για τα ιερογλυφικά). Κατόπιν, συναντήθηκε με τον Τριεστίνο Ρομπέρτο Μπάτσλεν (ή απλώς «Μπόμπι», τον εμπνευστή του Adephi, o οποίος απλώς του είχε πει: «Θα βγάζουμε μόνο τα βιβλία που μας αρέσουν πολύ») και, σε ηλικία μόλις είκοσι ενός ετών, το 1962, ο Καλάσο ξεκίνησε τη λαμπρή σταδιοδρομία του σε αυτόν τον εμβληματικό οίκο, τον οποίο (αφού ανήλθε στην ιεραρχία και πέρασε προοδευτικά από όλες τις θέσεις ευθύνης, συμπεριλαμβανομένης εκείνης του διευθύνοντος συμβούλου) κατέληξε να αγοράσει ο ίδιος, το 2015, ώστε να μην περάσει κι αυτός στα χέρια του εκδοτικού γίγαντα Mondadori.

Υπό την καθοδήγησή του, λοιπόν, χτίστηκε μέσα στις δεκαετίες ένας πλούσιος κατάλογος που, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει μέχρι σήμερα κορυφαίους δημιουργούς όπως ο Λεονάρντο Σάσα, ο Κάρλο Εμίλιο Γκάντα, η Αννα Μαρία Ορτέζε, o Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, ο Μίλαν Κούντερα, o Ζορζ Σιμενόν, ο Ρομπέρτο Μπολάνιο ή ο Μπρους Τσάτουιν. Ιδιαίτερη αδυναμία είχε, αξίζει να σημειωθεί, στους λογοτέχνες της γερμανόφωνης Μεσευρώπης, από τον Στέφαν Τσβάιχ και τον Γιόζεφ Ροτ ως την Iνγκεμποργκ Μπάχμαν και τον Τόμας Μπέρνχαρντ.

Ο φιλόδοξος πεζογράφος

Ωστόσο, ο στοχαστικός συγγραφέας Ρομπέρτο Καλάσο (τον οποίο θαύμασαν πολλοί, από τον Iταλο Καλβίνο ως τον Γιόζεφ Μπρότσκι και τον Γκορ Βιντάλ) αναδύθηκε με εντυπωσιακή ορμή στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Πιο συγκεκριμένα, με την έκδοση της Καταστροφής του Κας (La rovina di Kasch, 1983) άρχισε να ξεδιπλώνει το δικό του φιλόδοξο λογοτεχνικό εγχείρημα, μια σειρά βιβλίων (και τι δεν ενσωμάτωσε σε αυτήν εν τω μεταξύ, από την ινδική παράδοση μέχρι τον Κάφκα και τον Τιέπολο), η οποία ολοκληρώθηκε πρόσφατα, το 2019, με το Βιβλίο όλων των βιβλίων (Il libro di tutti i libri, 2019), μια όμορφη ανάπλαση της Βίβλου.

Oμως δίχως αμφιβολία ο πλέον δημοφιλής και απολαυστικός τόμος σε αυτό το έργο εν προόδω, όπως το ήθελε και ο ίδιος ο Καλάσο, παραμένει αυτός που ζωντανεύει μοναδικά την αρχαία ελληνική μυθολογία, δηλαδή Οι γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας (Le nozze di Cadmo e Armonia, 1988), όπου επαναφηγείται συναρπαστικά εκείνες τις εκπληκτικές ιστορίες με τους θεούς «που δεν συνέβησαν ποτέ, αλλά ανέκαθεν υπήρχαν». Ο Καλάσο θεωρούσε ότι οι μύθοι αποτελούν, διαχρονικά, τα πιο έγκυρα εργαστήρια για την κατανόηση της ανθρώπινης συνθήκης. Η «απόλυτη λογοτεχνία» για τον ίδιο ήταν ένα είδος γνώσης «που θεμελιώνεται στον εαυτό της και εξαπλώνεται παντού σαν σύννεφο, ικανό να τυλίξει κάθε περίγραμμα, χωρίς να νοιάζεται για κανένα όριο».

Εν τέλει, ο Ρομπέρτο Καλάσο αφήνει ως κληρονομιά το γούστο του: περιπετειώδης, μεγάλη και σημαντική υπόθεση από μόνη της.

Τα βιβλία του στα ελληνικά

Οι «Γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας» εκδόθηκαν για πρώτη φορά στα ελληνικά το 1994 από τις εκδόσεις Γνώση σε μετάφραση του Γιώργου Κασαπίδη. Επανεκδόθηκαν το 2005 από τις εκδόσεις Καστανιώτη, από τις οποίες κυκλοφόρησαν επίσης, σε μετάφραση της Μαρίας Κασωτάκη, τα ακόλουθα βιβλία του Ρομπέρτο Καλάσο: «Η λογοτεχνία και οι θεοί» (2004), «Κα» (2001) και «Η καταστροφή του Κας» (1999).