Η αστική μας τάξη πρέπει να κλάψει ειλικρινά την τραγική δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη (Ίδα). Έχασε έναν πολιτικό της από τους πιο διαλεχτούς, τίμιους και ηθικούς. Ο αντιπολιτευόμενος αστικός κόσμος ίσως έχασε το μόνο πολιτικό άντρα που μπορούσε με τα ηθικά και πνευματικά του προσόντα ν’ αντικρύσει και να πολεμήσει τη βενιζελική ιδεολογία. Ο τραγικός του θάνατος αφαιρεί από την αστική αντιπολίτεψη το σημαντικώτερό της παράγοντα και κλονίζει την Κυβέρνηση στο «φιλελευτερισμό της», που με την τελευταία αυτή πράξη των οργάνων της —μαζί με τόσες άλλες— ξεσκεπάζεται και στο Εξωτερικό ακόμα. Κοντά στους αστούς θα πούμε και μεις τη γνώμη μας για τον Ι. Δραγούμη και θα κρίνουμε την πολιτική του σταδιοδρομία από τη δική μας άποψη, τη σοσιαλιστική. Θα γραφτούνε πολλά, πάρα πολλά για τον ευγενικό ΙΔΑ. Σ’ αυτά θα προστέσουμε κ’ εμείς τούτες τις γραμμές για την πολιτική του φυσιογνωμία που σημειώνει ένα σταθμό στην πολιτική ζωή του τόπου μας.
Στην επιφάνεια παρουσίασε πολλές αντίφασες και ανομοιότητες. Στο βάθος όμως ο Ι. Δραγούμης είτανε πάντα ο ίδιος — ο ΙΔΑΣ του «Νουμά», ο πατέρας του Ελληνικού Εθνικισμού, ο θερμός πατριώτης των Μακεδονικών, ο ονειροπόλος της Μεγάλης Ιδέας, ο αστός πατριώτης, που σχεδίαζε και ονειρευότανε την Ελλάδα στα γεωγραφικά σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Μ’ ένα μυστικισμό επίμονο πίστευε στην υπεροχή της Ελληνικής φυλής. Από την πίστη του αυτή δεχότανε πως οι Έλληνες σοσιαλιστές δεν παραβαίνουνε τις αρχές τους αν ζητούσανε να παίξουνε κυρίαρχο ρόλο στη Βαλκανική μέσα στα άλλα Σοσιαλιστικά Κόμματα. Πίστευε ακόμα σε μια Βαλκανική Ομοσπονδία με πλατύτερο πρόγραμμα. Πάντα ξεκινούσε από μιαν ουτοπιστική ιδέα, πως η θέληση μερικών ανθρώπων μπορεί να κάμει πολλά. Παραμέριζε πολύ τον οικονομικό παράγοντα στην κοινωνική εξέλιξη.
Τελευταία μιλούσε για το Διεθνή Σοσιαλισμό μ’ ενδιαφέρο. Έγραψε μάλιστα και στην «Αθηναϊκή» απαντώντας στον κ. Βενιζέλο, που είπε τις περίφημες και περίεργες και ανεπιστημονικές εκείνες θεωρίες στη Βουλή για το μπολσεβικισμό, κι άρθρο με τον τίτλο «Τι είναι Σοσιαλισμός» (Νοέμβρης 1919) πολύ καλά και με ειλικρίνεια γραμμένο. Στην ίδια εφημερίδα επίσης δημοσίεψε, απ’ αφορμή την Εργατική Πρωτομαγιά, κι άλλα δυο άρθρα σχετικά με την προγραμματική εξέλιξη του Ελληνικού Σοσιαλισμού. Κι όμως δεν πίστευε στο Σοσιαλισμό. Ας λένε ό,τι θέλουνε μερικοί θαυμαστές του. Η Αλήθεια είναι μία. Ο ΙΔΑΣ – Δραγούμης είτανε πάντα ο ίδιος ο Εθνικιστής, που πολέμησε το μεγάλο μας Σκληρό με επιμονή και πείσμα. Αν έδειχνε προσπάθεια τώρα τελευταία για το Σοσιαλισμό, το έκανε από ανάγκη. Η Ρωσσική Επανάσταση τον ανάγκασε να σταματήσει προσεχτικά μπρος στη Σοσιαλιστική Ιδεολογία, είδε πως ο Διεθνής Σοσιαλισμός δεν είναι Ουτοπία. Δεχότανε για το απώτερο μέλλο την πτώση του αστικισμού, μα από ιδιοσυγκρασία και συντηρητικότητα αποδοκίμαζε τη βίαιη προλετάρικη Επανάσταση. Στην «Πολιτική Επιθεώρηση» μάς είπε τη γνώμη του για τη Βαλκανική Ομοσπονδία. Συφωνούσε σε μερικά σημεία ως προς το εξωτερικό πρόγραμμα με το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, αλλά στη βάση διαφωνούσε. Ήθελε τον Ελληνικό Σοσιαλισμό να κυριαρχεί, συλλογιότανε ολότελα ουτοπιστικά και με ουτοπιστική αντίληψη ήθελε να συβιβάσει σοσιαλισμό και εθνικισμό. Δύο ιδεολογίες ασυβίβαστες, εχθρικές, ριζικά αντίθετες.
Σε όλες τις εκδήλωσές του, κινιότανε, δρούσε, εργαζότανε, πολιτευότανε και συλλογιότανε μέσα στο αστικό πλαίσιο. Τον πρωθυπουργό Βενιζέλο τονέ μισούσε σαν πολιτικό. Το πήρε κατάκαρδα γιατί ο Β. με ξένη δύναμη επιβλήθηκε αυτός κ’ η πολιτική του. Το λογάριαζε πολύ που οι συνταγματικές ελευτερίες τσαλαπατηθήκανε από τους Βενιζελικούς. Εχαραχτήριζε πολύ άσκημα τους Βενιζελικούς κοινωνιολόγους που κολλήσανε στο βενιζελικό καθεστώς, και σε ωρισμένες κρίσιμες στιγμές εσωτερικής οξύτητας δε βγάλανε κραυγή διαμαρτυρίας. Είχε δίκιο, με τη διαφορά πως κ’ οι αντιπολιτευόμενοι αστοί διανοούμενοι, εξόν από τον κ. Αλ. Βαμβέτσο, βουβαθήκανε στα απαίσια Νοεμβριανά. Το ασυχώρετο, το μεγάλο του λάθος, είναι πως όταν ξαναγύρισε στην Ελλάδα, έπειτα από την εξορία, έδωκε χέρι συνεργασίας σε πολιτικούς, που από κάθε άποψη συβολίζανε την πολιτική καθυστέρηση κι αντιδραστικότητα. Σε μια τέτοια περικυκλωσιά ο Ι. Δραγούμης δεν είχε καμιά θέση. Έπρεπε από πολιτική διαίστηση να τραβήξει μπροστά, σημαιοφόρος προχωρημένων ιδεών. Ο Βενιζελισμός είναι χρεωκοπημένος στην εσωτερική του πολιτική. Στο εξωτερικό όμως ζήτημα είναι θριαμβευτής, αν κριθεί μέσα από την αστική του περιοχή. Δεν είτανε όμως καμωμένος για μεγάλες πολιτικές χειρονομίες. Είτανε πολιτικός «του μέλλοντος», τότε που τα πολιτικά πράματα θάναι κάπως εξελιγμένα, του «παρόντος» όχι. Η δισταχτικότητά του αδυνάτιζε πολύ τις πολιτικές του πράξες, ενώ το πείσμα του τις ξεθώριαζε. Το μίσος του κατά του Βενιζέλου κυριαρχούσε σ’ όλες τις πολιτικές του σκέψες.
Γι’ αυτό, ενώ είχε όλα τα προσόντα να γίνει ο πολιτικός οδηγητής των νέων ιδεών και να συντελέσει κι ο ίδιος στη νέα πολιτικοκοινωνική ζύμωση με κατασύνεχη θετική εργασία επάνω στα προβλήματα της νεοελληνικής περικυκλωσιάς, χανότανε μέσα στο βούρκο του αντιπολιτευτικού παλαιοκομματισμού. Δεν ήθελε να παραδεχτεί πως η θέση του είτανε αλλού, ξεχωριστή μέσα στο αστικό πολιτικό περιβάλλο. Έπαιρνε σα μοιραίο και αναπόφευγο το γεγονός της «Ένωσης» όλων των αστών αντιπολιτευομένων.
Πρέπει να ομολογήσουμε όμως πως τώρα τελευταία άρχισε να σκέπτεται κάπως αντικειμενικώτερα για την εσωτερική μας πολιτειακή κατάσταση και για τη σύνθεση της αστικής αντιπολίτεψης. Έχουμε λόγους να πιστεύουμε πως πολύ γρήγορα θ’ άλλαζε ριζικά γνώμες και θα σήκωνε δική του αντιπολιτευτική σημαία. Η χειρονομία του αυτή θα είτανε απαρχή για νέες πολιτικές ζύμωσες με ξεκαθαρισμένες προγραμματικές κατεύθυνσες. Η τραγική του δολοφονία τονέ σταμάτησε ακριβώς στην πιο κρίσιμη περίοδο της πολιτικής του ζωής. Στη στιγμή που θ’ αποφάσιζε αν πρέπει ορμητικά να τραβήξει εμπρός. Τελειώνουμε τις λίγες αυτές γραμμές για τον τίμιο και ευγενικό πολιτικό αντίπαλο της σοσιαλιστικής ιδεολογίας μας, που αν και δεν πίστευε σ’ αυτήν, τηνέ σεβότανε όμως πάντα. Χρέος είναι σ’ εμάς τους σοσιαλιστές να λέμε πάντα την αλήθεια και ν’ αναγνωρίζουμε την ηθική αξία των αντιπάλων μας.
*Άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό «Ο Νουμάς» (τόμ. 17, αρ. 697, 1920). Συντάκτης του άρθρου ήταν ο Π. Χαλκός (ψευδώνυμο του γνωστού ιστορικού Γιάννη Κορδάτου), πολιτικός αρθρογράφος του «Ριζοσπάστη» και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής που διηύθυνε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (πηγή: Ψηφιακή συλλογή «Κοσμόπολις», Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Πατρών).
Το άρθρο του Κορδάτου δημοσιεύεται εις μνήμην του διπλωμάτη, πολιτικού και λογοτέχνη Ίωνος Δραγούμη, που δολοφονήθηκε στις 31 Ιουλίου 1920.
