Πριν από πεντακόσια εκατομμύρια χρόνια, ένα μικροσκοπικό θαλάσσιο πλάσμα άλλαξε την πορεία της ιστορίας, λέει η νευροβιολόγος Lisa Feldman Barrett. Με κάποιον τρόπο αισθάνθηκε την παρουσία ενός άλλου πλάσματος κοντά, άλλαξε την πορεία του προς την κατεύθυνσή του και το έφαγε σκόπιμα. Εγινε ο πρώτος θηρευτής. Η νέα δραστηριότητα, το κυνήγι, ξεκίνησε μια εξελικτική κούρσα εξοπλισμών. Για εκατομμύρια χρόνια, τόσο οι άρπαγες όσο και τα θύματά τους εξελίχθηκαν σωματικά με όσο πιο περίπλοκο τρόπο απαιτούνταν, ώστε να μπορέσουν να αισθανθούν και να κινηθούν πιο αποτελεσματικά για να αρπάξουν ή να ξεφύγουν από άλλα πλάσματα. Τελικά, μερικά από αυτά μετεξελίχθηκαν σε ένα κέντρο διοίκησης που θα διαχειρίζονταν αυτά τα πολύπλοκα σώματα. Το κέντρο αυτό ονομάζουμε εγκέφαλο.
Από τότε πέρασαν αιώνες επί αιώνων. Σήμερα, την εποχή της τεχνολογικής επανάστασης, το έχουμε ακούσει πολλές φορές: ο εγκέφαλός μας είναι ένας υπολογιστής. Οπως μας εξηγεί η επιστήμη, ο εγκέφαλος είναι το πιο περίπλοκο όργανο στον κόσμο, μια και κάθε νευρώνας είναι συνδεδεμένος με χιλιάδες άλλους, με αποτέλεσμα να υπάρχουν 100 τρισεκατομμύρια περίπου νευρωνικές συνδέσεις, τις οποίες εάν στοιχίζαμε σε μια σειρά θα κάλυπταν δύο φορές την περιφέρεια της Γης!
Ωστόσο ο «υπολογιστής» αυτός δεν έχει απεριόριστη ισχύ. Εχει την ισχύ της «κατασκευής» του. Αρα κάποιο όριο. Ποιο είναι άραγε το όριο του εγκεφάλου; Πρόσφατα, η συγγραφέας Annie Murphy Paul έγραψε στους «New York Times» ένα πολύ σημαντικό άρθρο με τίτλο: «Πώς να σκέφτεστε έξω από τον Εγκέφαλό σας».
Τα σόσιαλ μίντια μας βομβαρδίζουν με άρθρα που σκοπό έχουν να φανταστούμε τον εγκέφαλο ως μυ. Εάν ο εγκέφαλος είναι μυς, τότε η εξάσκησή του θα τον κάνει πιο δυνατό. Οι πιο δημοφιλείς αναφορές στον εγκέφαλο τονίζουν τη δύναμη και την πλαστικότητά του, χαρακτηρίζοντάς τον ως ένα εκπληκτικό και απίστευτα περίπλοκο όργανο, που μπορεί να ανταποκριθεί σε οποιεσδήποτε απαιτήσεις έχουμε από αυτό.
Ισχύουν άραγε αυτά; Το υπερόπλο μας εξελίσσεται αενάως; Ή έχει όρια; Τι λένε γι’ αυτό οι υπερανθρωπιστές; Ποιοι είναι αυτοί; Οι οπαδοί του κινήματος που στοχεύει στην τροποποίηση και αναβάθμιση του ανθρώπου μέσω της τεχνικής. Πρεσβεύουν ότι η βιολογική εξέλιξη είναι ατελής και δίχως κατεύθυνση, ως εκ τούτου θα πρέπει να την αναλάβουμε οι ίδιοι. Σύμφωνα λοιπόν με τους υπερανθρωπιστές οφείλουμε να πάρουμε την εξέλιξη στα χέρια μας και να αντικαταστήσουμε την τυχαιότητα με τον σχεδιασμό. Θεωρούν ότι ο άνθρωπος, ως προϊόν της φυσικής εξελικτικής διαδικασίας, είναι γεμάτος ατέλειες και ανεπάρκειες που γίνονται ιδιαίτερα απαγορευτικές για το ευ ζην στις συνθήκες της σύγχρονης ζωής.
Αυτά δεν είναι απλώς θεωρίες. Σε μια πρώτη συζήτηση που είχα με τον φίλο Θεοφάνη Τάση, ο οποίος διδάσκει Σύγχρονη Πρακτική Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Alpen-Adria στο Κλάγκενφουρτ της Αυστρίας, περί Τεχνητής Νοημοσύνης και εγκέφαλου (θα ακολουθήσει και άλλη αναλυτικότερη για την Τεχνητή Νοημοσύνη), ανέφερε πως στη φιλοσοφία υπάρχει διάκριση μεταξύ εγκεφάλου και νου. Ο εγκέφαλος θεωρείται ως το βιολογικό υπόστρωμα των διανοητικών και ψυχικών δραστηριοτήτων. Για τους υπερανθρωπιστές όμως που υιοθετούν τον ηλεκτρονικό υπολογιστή ως πρότυπο για την κατανόησή του, ο εγκέφαλος είναι το αντίστοιχο του υλικού του υπολογιστή (hardware), ενώ ο νους το λογισμικό (software). Ετσι, θεωρούν ότι με τα κατάλληλα εγκεφαλικά εμφυτεύματα μπορούν ν’ αναβαθμίσουν τις λειτουργίες του. Η γνωστότερη εταιρεία που εργάζεται σε αυτή την κατεύθυνση, παρουσιάζοντας ήδη ένα τέτοιο εμφύτευμα που επιτρέπει την αλληλεπίδραση με έναν υπολογιστή μέσω της σκέψης, είναι η Neuralink του Elon Musk. Επιπλέον, οι υπερανθρωπιστές πιστεύουν ότι εφόσον το λογισμικό είναι ανεξάρτητο από το υλικό του υπολογιστή, ο νους, δηλαδή, η συνείδηση υπάρχει η δυνατότητα να μεταφερθεί σε ένα διαφορετικό υλικό υπόστρωμα, π.χ. πυρίτιο αντί για άνθρακα.
Ας προσγειωθούμε όμως προς το παρόν στο σήμερα. Οσο ακόμη αντέχει η συμβατική σκέψη δεν μπορούμε παρά να θεωρήσουμε ότι ο εγκέφαλος έχει όρια. Παρά το νευροβιολογικό hype το πνευματικό μας οπλοστάσιο δεν είναι απεριόριστα ισχυρό ή ατελείωτα προσαρμοστικό. Ο εγκέφαλος έχει σταθερά όρια – στην ικανότητά του να θυμάται και την ικανότητά του να μπορεί να διευκολύνεται με αφηρημένες και μη διαισθητικές έννοιες.
Σε μια περίοδο όμως όπου η καθημερινότητα έχει γίνει εξαιρετικά περίπλοκη ο εγκέφαλός μας θέλει βοήθεια. Να απαιτούμε λιγότερο «ιπποδύναμη» και να λειτουργούμε περισσότερο ως «διευθυντές ορχήστρας». Ερευνητές δηλώνουν ότι ο εγκέφαλός μας δουλεύει ήδη στο μάξιμουμ. Αντί να κάνουμε τόσο πολλά στο μυαλό μας, μπορούμε να αναζητήσουμε τρόπους για να μετατοπίσουμε την ψυχική εργασία στον κόσμο γύρω μας και να συμπληρώσουμε τους περιορισμένους νευρικούς πόρους μας με τεχνητούς. Αυτές οι πλατφόρμες για εκφόρτωση, αυτοί οι πόροι για τη συμπλήρωση, είναι άμεσα διαθέσιμες και κοντά μας.
Περιλαμβάνονται σε τέσσερις κατηγορίες. Η πρώτη και πιο προφανής είναι τα εργαλεία μας. Η τεχνολογία έχει σχεδιαστεί για να εκπληρώνει και αυτήν τη λειτουργία – ποιος θυμάται πλέον αριθμούς τηλεφώνου, τώρα που τα smartphones μπορούν να τους αποθηκεύουν; Είμαστε συνηθισμένοι να χρησιμοποιούμε τις συσκευές όχι μόνο για να μην επιβαρύνουμε το μυαλό αλλά και για να αυξήσουμε τη χωρητικότητά του.
Το σώμα είναι επίσης μοναδικά ικανό να στηρίζει της αφηρημένες έννοιες με συγκεκριμένους όρους που ο εγκέφαλος κατανοεί καλύτερα.
Ενας άλλος εξωτερικός πόρος που διατίθεται για χρήση είναι ο φυσικός χώρος. Η μετακίνηση του ψυχικού περιεχομένου από τον εγκέφαλο στον χώρο ενός σχεδίου ή ενός λευκού πίνακα μας επιτρέπει να το επιθεωρούμε με τις αισθήσεις μας, ένα γνωστικό «μπόνους» που ο ψυχολόγος Daniel Reisberg αποκαλεί «το κέρδος της απόσπασης».
Πρόσθετος πόρος για την αύξηση της χωρητικότητας του νου μας μπορεί να βρεθεί στον νου των άλλων. Είμαστε κοινωνικά πλάσματα, προσανατολισμένα να συνεργαζόμαστε με άλλους σε σχεδιασμούς που απαιτούν σκέψη.
Ετσι λοιπόν, με «λίγη βοήθεια από τους άλλους» και μερικές απλές ενέργειες μπορούμε να ανακουφιστούμε από το burnout που έρχεται. Διότι στη γωνία μάς περιμένουν οι… υπερανθρωπιστές.
*Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
