Στη Σουηδία η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση έχασε για πρώτη φορά ψήφο εμπιστοσύνης, στη Γαλλία η Κεντροδεξιά είναι η ουσιαστικά κερδισμένη των περιφερειακών εκλογών, στη Γερμανία το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα έχει κατρακυλήσει στην τρίτη θέση, στη Βρετανία παραδοσιακά εκλογικά κάστρα του Εργατικού Κόμματος πέρασαν στο Συντηρητικό Κόμμα. Ετσι «οι ιδέες ανθούν, τα κόμματα φθίνουν». Κάπως έτσι θα μπορούσε να συνοψιστεί το «σοσιαλδημοκρατικό παράδοξο». Με άλλα λόγια, οι πολλαπλές κρίσεις, η κλιματική αλλαγή και κυρίως η πανδημία κατέστησαν τον πυρήνα των σοσιαλδημοκρατικών ιδεών το ευρύτερα αποδεκτό δόγμα, την κυρίαρχη ιδεολογική κατεύθυνση για τη χάραξη πολιτικής. Αξονικό στοιχείο η επιστροφή στον ρόλο του κράτους ως εργαλείου για την αντιμετώπιση των προκλήσεων και απειλών. Ετσι ο νεοφιλελευθερισμός – που γέννησε η δεκαετία του 1980 – εμφανίζεται να έχει κλείσει τον κύκλο του ως το κυρίαρχο ιδεολογικό δόγμα και βασικές σοσιαλδημοκρατικές ιδέες επικρατούν. Ωστόσο τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα – οι παραδοσιακοί φορείς των ιδεών αυτών – βρίσκονται σε όλη σχεδόν την Ευρώπη σε εκλογική πολιτική υποχώρηση. Φθίνουν μέχρι σημείου εξαφάνισης σε ορισμένες περιπτώσεις (διαφορετική κάπως είναι η εικόνα στις ΗΠΑ με την άνοδο του Τζο Μπάιντεν στην εξουσία). Αντίθετα, τα συντηρητικά κόμματα εισπράττουν το πολιτικό όφελος από την επικράτηση των σοσιαλδημοκρατικών ιδεών.
Πώς εξηγείται το παράδοξο αυτό; Δύσκολη η απάντηση. Ωστόσο οι πολιτικοί φορείς της σοσιαλδημοκρατίας φαίνεται να συνθλίβονται ανάμεσα στις παραδοσιακές πιέσεις για δίκαιη κοινωνία και αναδιανομή αφενός και τα νέα αιτήματα και προδοκίες που συνδέονται με τις νέες προκλήσεις, τεχνολογικές ανακατατάξεις, ΑΙ, νέες μορφές εργασίας, παγκοσμιοποίηση, μεταναστευτικές ροές κ.ά. αφετέρου. Προκλήσεις που δημιουργούν ανασφάλειες και αβεβαιότητες σε παραδοσιακά κοινωνικά στρώματα, αλλά ευκαιρίες ανόδου για κάποια άλλα περισσότερο εκπαιδευμένα, κ.λπ. Ετσι οι σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις βρίσκονται σε δυσκολία να εκφράσουν το «παλιό» και το «καινούργιο» ταυτόχρονα σε ιδέες και σε κοινωνικές αναφορές. Και αυτό συνιστά το κεντρικό ζητούμενο για τη σοσιαλδημοκρατία. Οι συντηρητικές δυνάμεις απαντούν στην ανασφάλεια με την υπόσχεση της επιστροφής στο παρελθόν και την οικειοποίηση σοσιαλδημοκρατικών ιδεών αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο στα ανερχόμενα στρώματα να προχωρήσουν.
Επομένως το νέο περιεχόμενο της σοσιαλδημοκρατίας – ελληνικής και ευρωπαϊκής – θα πρέπει να ορισθεί ως ένα νέο συμβόλαιο που να συνδυάζει τις παραδοσιακές διαχρονικές αξίες, τις νέες προκλήσεις και αιτήματα αλλά και την ευρωπαϊκή διάσταση με πέντε κύριους άξονες:
1. Επιδίωξη δίκαιης κοινωνίας – διαγενεακής ισότητας
Με την πανδημία και τις κοινωνικοοικονομικές της συνέπειες, το αίτημα για προώθηση της ισότητας μέσω κυρίως της αναδιανομής επανέρχεται ισχυρό. Οφείλει να συνιστά κύριο στόχο των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων σε ένα κοινωνικό περιβάλλον όπου οι ανισότητες διευρύνονται ραγδαία. Στην Ελλάδα το αίτημα της δίκαιης κοινωνίας εξειδικεύεται σε πολλαπλές επιμέρους στοχεύσεις, με κύρια όμως τη διαγενεακή ισότητα αλλά και την καταπολέμηση φτώχειας, ανεργίας με στόχο την πλήρη απασχόληση, ένταξη μεταναστών, κ.λπ. με πολλαπλά μέσα προώθησης (περιλαμβανομένης και της προδιανομης/predistribution).
2. Προώθηση πράσινης ανάπτυξης – οικονομία ευζωίας
Προϋπόθεση για οποιαδήποτε σοσιαλδημοκρατική πολιτική αναδιανομής είναι «η δημιουργία εισοδήματος» για αναδιανομή. Για την Ελλάδα αυτό σημαίνει την προώθηση όλων των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και άλλων προϋποθέσεων για την αξιοποίηση των επενδυτικών ευκαιριών (Ταμείο Ανάκαμψης, κ.ά.) και την οικονομική μεγέθυνση και (πλήρη) απασχόληση που θα οδηγεί σε ένα νέο συμπεριληπτικό πρότυπο πράσινης οικονομίας απαλλαγμένο από τις παραδοσιακές παθογένειες και πλήρως ευθυγραμμισμένο με τις απαιτήσεις καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής (Green Deal ΕΕ). Στη λογική αυτή η Ελλάδα θα πρέπει να εγκαταλείψει κάθε νέα εξόρυξη στερεών καυσίμων. Αντίθετα, θα πρέπει να αναπτύξει μαζικά τις ΑΠΕ και να προτεραιοποιήσει τους τομείς εκπαίδευσης, έρευνας, καινοτομίας, κατάρτισης.
Καταληκτικός στόχος: η επίτευξη της ευζωίας (wellbeing) και όχι η μηχανιστική αύξηση του ΑΕΠ.
3. «Ιδρυση» νέου, οραματικού κράτους
Χρειάζεται ένα νέο οραματικό κράτος (a Mission state, όπως θα έλεγε και η Μariana Mazzucato). Που θα πρέπει να αρχίσει με τη σαρωτική μεταρρύθμιση και όλων των υπηρεσιών και θεσμών της δημόσιας σφαίρας. Είναι η αφετηριακή προϋπόθεση για την προώθηση οποιασδήποτε σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής για την κοινωνία. Κύριος άξονας ο ψηφιακός μετασχηματισμός (που ήδη επιχειρείται). Καθώς και ριζικές αλλαγές για την προώθηση της διαφάνειας, της αξιοκρατίας, της λογοδοσίας, την καταπολέμηση της διαφθοράς, αλλά και την ανάπτυξη μορφών συμμετοχικής δημοκρατίας και διαβούλευσης.
4. Εμβάθυνση ενοποίησης – νέος πατριωτισμός
Η ευρωπαϊκή ενοποίηση αποτελεί το κατ’ εξοχήν αριστερό project του 21ου αιώνα. Η προώθηση της δημοκρατικής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ενωσης (οφείλει επομένως να) αποτελεί κεντρική επιδίωξη κάθε σοσιαλδημοκρατικής στρατηγικής. Η Πολιτική Ενωση μπορεί να αποτρέψει τη διολίσθηση της Ευρώπης στην παραλυτική κατάσταση της ανεξέλεγκτης κυριαρχίας των εθνικών κρατών όπως επίμονα επιδιώκουν οι νεοεθνικιστικές δυνάμεις. Ειδικά για την Ελλάδα, η Πολιτική Ενωση (ομοσπονδιακής λογικής) προϋποθέτει μεταξύ άλλων και τον εξευρωπαϊσμό της εξωτερικής πολιτικής γύρω από έναν νέο, προοδευτικό πατριωτισμό που θα οδηγεί στην επίλυση διαχρονικών προβλημάτων.
5. Δημοκρατική εμπλαισίωση παγκοσμιοποίησης
Η πανδημία ανέδειξε τα όρια αλλά και τις ευκαιρίες της παγκοσμιοποίησης. Για τη σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία η παγκοσμιοποίηση είναι κατά βάση μια θετική διαδικασία, μέρος του πολυμερούς συστήματος θεσμών και κανόνων συνεργασίας. Ωστόσο η διαδικασία αυτή θα πρέπει να λειτουργεί σε ένα πλαίσιο δημοκρατικών κανόνων και θεσμών (και όχι άναρχα και αρρύθμιστα) προκειμένου να είναι επωφελής για την ευρύτερη παγκόσμια κοινότητα. Επομένως στόχος της σοσιαλδημοκρατίας οφείλει να είναι η «δημοκρατική εμπλαισίωση»/ρύθμιση και όχι η ακύρωση της παγκοσμιοποίησης (όπως επιδιώκουν οι εθνολαϊκιστικές δυνάμεις).
Κοντολογίς, χωρίς να υποστέλλει καθόλου τον στόχο για δίκαιη κοινωνία, η ελληνική (όπως και η ευρωπαϊκή) σοσιαλδημοκρατία θα πρέπει να αναδειχθεί ως η κατ’ εξοχήν μεταρρυθμιστική δύναμη προσανατολισμένη αποφασιστικά στο μέλλον και στις προκλήσεις του καθώς και στην υπέρβαση των συναφών αβεβαιοτήτων και ανασφαλειών.
*Ο καθηγητής Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής των FEPS και ΕΛΙΑΜΕΠ. Από τις εκδόσεις Θεμέλιο κυκλοφορεί το νέο του βιβλίο «Επιτεύγματα και στρατηγικά λάθη της εξωτερικής πολιτικής της Μεταπολίτευσης».
