Καθώς φαίνεται να υποχωρεί η πανδημία, μπορεί να γίνει ένας πρώτος απολογισμός των μεγάλων αλλαγών που έφερε ή επιτάχυνε η αρρώστια σε πολλές πτυχές της δράσης των ανθρώπων σε παγκόσμια κλίμακα. Από την πλευρά της οικονομίας μπορούμε να καταγράψουμε τουλάχιστον επτά τέτοιες αλλαγές.
1
Οι κάθε μορφής υπηρεσίες (χρηματοπιστωτικές συμβουλευτικές, εκπαιδευτικές κ.ά.), που μπορούν να παρέχονται από οποιοδήποτε σημείο του κόσμου με διαδικτυακό τρόπο, αναπτύσσονται ανεμπόδιστα. Αντίθετα, αυτές που απαιτούν ανθρώπινο συγχρωτισμό (προσωπικές υπηρεσίες καλλωπισμού, τουριστικές υπηρεσίες, εστίαση και μεγάλο μέρος πολιτιστικών και αθλητικών δραστηριοτήτων κ.ά.), βρίσκονται σε δύσκολη θέση. Ετσι, αποθαρρύνονται τέτοιου είδους υπηρεσίες (π.χ. τουρισμός, εστίαση) που κυριαρχούν κυρίως στις φτωχότερες χώρες, ενώ ευνοούνται οι εξ αποστάσεως (π.χ. χρηματοπιστωτικές) που έχουν ήδη αναπτυχθεί στις πλουσιότερες χώρες με σημαντικές αρνητικές συνέπειες για τις πρώτες.
Ομως, από την άλλη πλευρά, η δυνατότητα παροχής υπηρεσιών από απόσταση ευνοεί περιοχές και χώρες με καλό κλίμα, όπως είναι οι νοτιότερες χώρες και βέβαια η Ελλάδα. Κρίσιμη προϋπόθεση για εγκατάσταση τέτοιου είδους υπηρεσιών είναι οι άριστες υποδομές υγείας και εκπαίδευσης. Με την εξέλιξη αυτή, περιοχές και χώρες χαμηλότερου επιπέδου ανάπτυξης αποκτούν σημαντικές αναπτυξιακές δυνατότητες, πράγμα που μπορεί να αλλάξει τον χάρτη της παγκόσμιας κατανομής της ανάπτυξης υπέρ των φτωχότερων περιοχών και χωρών.
2
Με την εξ αποστάσεως παροχή υπηρεσιών, ο χώρος εργασίας με τον τόπο κατοικίας των εργαζομένων ταυτίζονται και συνεπώς περιορίζονται οι ανάγκες γραφείων στο κέντρο των πόλεων. Ετσι, παρατηρούμε ότι εταιρείες παροχής χρηματοπιστωτικών και συμβουλευτικών υπηρεσιών εγκαταλείπουν το μεγαλύτερο μέρος των κτιριακών τους εγκαταστάσεων στα κέντρα των μεγάλων πόλεων (π.χ. Ν. Υόρκη), με αρνητικά αποτελέσματα στο επίπεδο της αξίας των κεντρικών αστικών ακινήτων. Επιπλέον, το κόστος και ο χρόνος μετακίνησης από το σπίτι στο γραφείο χάνει τη σημασία του, και συνεπώς προτιμάται η εγκατάσταση κατοικίας στα περίχωρα με ευχάριστο περιβάλλον, με προφανείς συνέπειες για τις αξίες των ακινήτων στην περιφέρεια των πόλεων.
3
Η αύξηση της εξ αποστάσεως παραγωγής υπηρεσιών ευνοεί μεγαλύτερη διαφοροποίηση αναπτυξιακών δυνατοτήτων ανάμεσα στους κλάδους βιομηχανικής παραγωγής ψηφιακών μέσων εξ αποστάσεως επικοινωνίας και στους άλλους περισσότερο παραδοσιακούς βιομηχανικούς κλάδους. Οι κλάδοι ψηφιακών μέσων που ιστορικά αναπτύχθηκαν στις δυτικές χώρες του Βορρά, στην Ιαπωνία και πρόσφατα στην Κίνα, φαίνεται ότι έχουν τεράστιες δυνατότητες.
Αντίθετα, στις νοτιότερες χώρες της Ευρώπης, τις χώρες της Ν. Αμερικής και βέβαια στην Αφρική, τέτοιες δυνατότητες δεν υπάρχουν, με αποτέλεσμα το χάσμα μεταξύ των «πλούσιων» και των «φτωχών» χωρών του πλανήτη να διευρύνεται. Ακόμη και στο εσωτερικό των αναπτυγμένων χωρών η διαφοροποίηση μεταξύ των κλάδων ψηφιακής τεχνολογίας και των άλλων κλάδων βιομηχανικής παραγωγής διευρύνεται, με αποτέλεσμα οι περιφερειακές ανισότητες να εντείνονται και στο εθνικό επίπεδο.
4
Αυτή η εξέλιξη οδηγεί και σε εισοδηματικές ανισότητες μεταξύ των εργαζομένων στους κλάδους ψηφιακής τεχνολογίας και σε άλλους κλάδους βιομηχανικής παραγωγής. Ακόμη μεγαλύτερες ανισότητες μπορεί να δημιουργηθούν μεταξύ εργαζομένων σε παροχή υπηρεσιών εξ αποστάσεως και των εργαζομένων σε κλάδους που απαιτούν ανθρώπινο συγχρωτισμό και πλήττονται από την πανδημία (τουρισμό, υπηρεσίες καλλωπισμού, εστίασης, διασκέδασης κ.λπ.), με σημαντική πιθανότητα στη δεύτερη κατηγορία εργαζομένων να αυξηθεί η ανεργία και η κοινωνική αναταραχή.
5
Στο κοινωνικό πεδίο, αρκετοί άνθρωποι που συμμετείχαν σε μεγάλες πληθυσμιακές συγκεντρώσεις (συναυλίες, αθλητικές εκδηλώσεις, διαδηλώσεις κ.λπ.) αναθεωρούν τις προτιμήσεις τους και περιορίζονται στην εξ αποστάσεως συμμετοχή από τα ηλεκτρονικά μέσα που διαθέτουν στο σπίτι τους, με προφανείς οικονομικές συνέπειες για τις μαζικές εκδηλώσεις. Ακόμη και οι μεγάλες κομματικές και συνδικαλιστικές συγκεντρώσεις αναμένεται να περιοριστούν ακόμη περισσότερο από όσο είχαν ήδη μειωθεί.
6
Οι οικονομικές δυσκολίες που δημιούργησε η πανδημία, οι οποίες σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό αντισταθμίστηκαν με κρατικές παροχές, τουλάχιστον στις αναπτυγμένες χώρες, δημιούργησαν την εντύπωση στους πολίτες ότι το κράτος παραμένει πραγματικό καταφύγιο. Αυτή η αίσθηση αποτελεί πλήγμα στις υπερ-φιλελεύθερες απόψεις που θεωρούν ότι δεν χρειάζεται κρατική οικονομική παρέμβαση και ότι το κράτος πρέπει να είναι μόνο ρυθμιστής και φύλακας της εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας των πολιτών. Ετσι έρχονται πάλι στη δημόσια συζήτηση κεϋνσιανές αντιλήψεις για τον ρόλο του κράτους που είχαν εξαφανισθεί τις τελευταίες δεκαετίες.
7
Στο παραπάνω πλαίσιο, οι κρατικές αντισταθμίσεις συχνά ξεπέρασαν τα όρια των δημοσιονομικών και νομισματικών κανόνων που είχαν επικρατήσει πολλά χρόνια στις αναπτυγμένες χώρες (ΗΠΑ, Ευρώπη). Ειδικότερα στις ΗΠΑ, με τη νέα διοίκηση Μπάιντεν, η δημοσιονομική επέκταση έφθασε σε πολύ υψηλά επίπεδα. Ετσι, μαζί με τη χαλαρή νομισματική πολιτική προκαλούν φόβους αναζωπύρωσης του πληθωρισμού της δεκαετίας του ’70. Παρόμοιοι φόβοι υπάρχουν και στην Ευρωζώνη, παρότι η δημοσιονομική επέκταση δεν είναι τόσο εντυπωσιακή, αν συγκριθεί με τη μεγάλης έκτασης νομισματική χαλάρωση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας.
Οι φόβοι αυτοί του πληθωρισμού μπορεί να είναι πραγματικοί, καθώς αυξήθηκαν οι καταθέσεις περίπου κατά 10% του ΑΕΠ στις αναπτυγμένες χώρες, λόγω της αναβληθείσας κατανάλωσης, και δευτερευόντως της επένδυσης, από τους εργαζόμενους και τις επιχειρήσεις που ευνοήθηκαν από την πανδημία στην περίοδο του εγκλεισμού. Φαίνεται ότι καθώς οι οικονομίες επανέρχονται στην κανονικότητα, η ζήτηση μπορεί να ξεπεράσει την προσφορά, επειδή οι αλυσίδες της παραγωγής πρώτων υλών κυρίως έχουν συχνά διασπασθεί, λόγω της πανδημίας. Τα πρώτα σημάδια πληθωριστικών τάσεων εμφανίστηκαν και στη χώρα μας, με τις ανατιμήσεις κυρίως στα τρόφιμα.
Προφανώς, μία αύξηση του πληθωρισμού, αν συνεχιστεί, θα περιορίσει την πολιτική νομισματικής χαλάρωσης των κεντρικών τραπεζών. Αυτό θα οδηγήσει σε αύξηση επιτοκίων, με αποτέλεσμα να ανακόψει τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, που είναι απολύτως απαραίτητοι για να καλυφθεί η μείωση του ΑΕΠ, λόγω της πανδημίας, και να περιορισθούν τα ελλείμματα στους Προϋπολογισμούς των χωρών, όπως έγινε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Πέρα από τις παραπάνω αλλαγές σε παγκόσμια κλίμακα, οι συνέπειες των οποίων δεν μπορούν να εκτιμηθούν, η πανδημία έχει προκαλέσει ή/και ευνοήσει πολλές άλλες σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης ζωής και δράσης, οι οποίες αποτελούν αντικείμενο ειδικότερων αναλύσεων.
Ο κ. Ναπολέων Μαραβέγιας είναι καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών,τ. υπουργός.
