Δεν υπάρχει πανδημικός λόγος χωρίς λόγο περί του χρόνου: «Εως πότε;», «Μήπως ποτέ πια;», «Πριν – μετά την πανδημία». Περιορισμός στην οικία, αποστασιοποίηση, απώλεια της εργασίας, εξ αποστάσεως εργασία, παύση δραστηριοτήτων – όλα διατάραξαν εκείνη τη διάσταση της χρονικότητας που ονομάζουμε αίσθηση του βιωμένου χρόνου ή χρονική εμπειρία ή ψυχικό χρόνο. Αυτή δεν ταυτίζεται με τον φυσικό, μετρήσιμο, γραμμικό χρόνο. Στην ψυχική πραγματικότητα, η χρονική εμπειρία αναπτύσσεται σε σύνδεση με τη χωρική και όλες οι ανατροπές της πανδημίας είναι απώλειες και αλλαγές χώρων. Αλλωστε, αναρωτιόμαστε αυτόν τον καιρό: «Σε ποιο σημείο βρισκόμαστε ως προς την πανδημία και προς τα πού οδεύουμε;». Είναι αναγκαίος λοιπόν ένας μικρός απολογισμός της σχέσης πανδημίας – χρόνου, με άλλα λόγια μια αφήγηση για όσα ζήσαμε και ζούμε ακόμη.
Ο χρόνος υπάρχει γιατί είμαστε θνητοί και το γνωρίζουμε, κατά τον Heidegger. Ομως, ο εσωτερικός διχασμός του ανθρώπου, που διακήρυξε η ψυχανάλυση με αφετηρία τον Freud, χαρακτηρίζει και τον χρόνο. Το ασυνείδητo δεν πιστεύει στον θάνατό του, είναι α-χρονικό και άφθαρτο. Αντίθετα, τα άλλα δύο συστήματα του ψυχικού οργάνου – το προσυνειδητό και το σύστημα αντίληψη – συνείδηση – σχετίζονται με την αναπαράσταση του χρόνου. Δεν υπάρχει συνείδηση και ζωή στον κόσμο των αντικειμένων χωρίς τη χρονική εμπειρία.
Πάνω από ένα έτος πλέον, η πραγματικότητα του θανάτου, η συνεχής απειλή από τον ιό και τα μέτρα για τον περιορισμό της εξάπλωσής του είναι διεγέρσεις που διαπερνούν το αλεξιερεθιστικό σύστημα του οργανισμού, εισρέουν και τον συγκλονίζουν. Οταν συμβαίνει αυτό, διαταράσσεται η ροή των επενδύσεων (από το ασυνείδητο προς τις αντιλήψεις) και των διεγέρσεων (από τις αντιλήψεις προς το ασυνείδητο) – η «περιοδική διεγερσιμότητα» κατά τον Freud -, καθώς και οι διαδικασίες ελέγχου («λογοκρισίας») ανάμεσα σε αυτά τα ψυχικά συστήματα, δηλαδή όσα ακριβώς διαμορφώνουν τη φυσιολογική ασυνέχεια του χρόνου και διευκολύνουν την αναπαράστασή του. Από τη διατάραξη των συστημάτων του εσωτερικού χώρου στη διεπαφή τους με τον εξωτερικό προκύπτει η διατάραξη του χρόνου.
Το δικτυωτό πλέγμα «παρελθόν – παρόν – μέλλον» (μη γραμμική σχέση), δηλαδή η πολυχρονία της ψυχικής ζωής μας, υπέστη σχίσμα: το προ-πανδημικό παρελθόν βιώθηκε μακρινό και χαμένο, το πανδημικό παρόν αργόσυρτο, ακίνητο, ατέρμονο και το μετα-πανδημικό μέλλον απροσπέλαστο, αδιανόητο.
Οταν τα αντικείμενα λείπουν για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι αναπαραστάσεις τους στον ψυχισμό τείνουν να σβήνουν. Εμπειρίες ανοίκειου, αποπροσωποποίησης και αποπραγματοποίησης εμφανίστηκαν καθώς βλέπαμε έρημους δρόμους και κλειστούς χώρους, αλλά και προ-πανδημικές εικόνες συγχρωτισμού και συνωστισμού. Στην καλύτερη περίπτωση, οι άνθρωποι, εξόριστοι και ξένοι στον τόπο τους, υπερεπένδυσαν στο προ-πανδημικό παρελθόν βιώνοντας νοσταλγία. Η απουσία γινόταν αρνητική παρουσία. Η έλλειψη των καθημερινών δραστηριοτήτων, που είχαν κίνηση, συγχρονία και διαδοχή, έστρεψε την προσοχή μας – λειτουργία της συνείδησης – στον χρόνο. Ετσι, η αντίληψή του υπερεπενδύθηκε και έτσι τον βιώσαμε ως στάσιμο και ατελείωτο. Η ανία – απόσυρση των λιβιδινικών επενδύσεων από τα αντικείμενα – κατέλαβε την άδεια θέση που άφησε η απώλειά τους. Η δυσκολία των ανθρώπων της insta-γραφικής εποχής μας να αναβάλουν την άμεση ικανοποίηση μετέτρεψε την αναμονή σε αγχώδη αδημονία. Πώς να κάνουμε προβολή στο μέλλον, αφού η μακρά απουσία προκαλεί διατάραξη της επικοινωνίας μεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης και δεν λειτουργεί η σωτήρια ψευδαισθησιακή ικανοποίηση της επιθυμίας, δηλαδή η επανεπένδυση ενός ικανοποιούντος αντικειμένου κατά την απουσία του; Ο χρόνος, αντί να είναι ψευδαισθησιακός, έγινε αντιληπτικός (διάκριση του γάλλου ψυχαναλυτή Claude Smadja).
Η κοινή αίσθηση ότι ο πανδημικός χρόνος είναι ακίνητος παραπέμπει στον θάνατο, όμως λειτούργησε και ως άμυνα απέναντι στον φόβο του θανάτου. Αν δεν υπάρχει εξέλιξη, η φθορά αποτρέπεται. Ο χρόνος δεν έχει ρωγμές για να κυλήσει μέσα από αυτές και να κατακλύσει το ασυνείδητο η απρόβλεπτη πραγματικότητα του ιού. Οι έσωθεν και έξωθεν διεγέρσεις – απειλητικές ενορμήσεις και απειλητικός ιός – και η μεταξύ τους συνάντηση χάνουν τον φλογισμένο χαρακτήρα τους. Σβήνουν όλα, για να μη συμβεί ψυχοσωματική αποδιοργάνωση ή κατάρρευση, για να εξασφαλιστεί η επιβίωση.
Η καβαφική μονοτονία των ημερών, σε συνδυασμό με την απουσία του άλλου και την πτώση της παραγωγικότητας, υποδαύλισε τα καταθλιπτικά άγχη. Ο χρόνος φαινόταν να τρέχει με ταχύτητα τέτοια σαν να μας αφήνει «ανεπαισθήτως» εκτός της ζωής – ανεπιστρεπτί. Οι νέοι έχουν ήδη δηλώσει ότι έχασαν ημέρες ανεπανάληπτες, που «θα έπρεπε» να ήταν συναρπαστικές και να τις βιώνουν με όλο το είναι τους, γιατί «ζεις μόνο μια φορά». Οι γονείς ανησυχούν ότι τα παιδιά τους μπορεί να έχουν υποστεί μη αναστρέψιμη ζημιά στην ανάπτυξη και στην εκπαίδευσή τους λόγω έλλειψης εμπειριών. Οι ηλικιωμένοι συνεχίζουν να αναρωτιούνται αν θα έχουν επαρκή μετα-πανδημικό χρόνο ζωής κ.ο.κ.
Προϋπάρχουσες σε όλους μας ψυχοσυγκρούσεις οξύνθηκαν από την τραυματική συνθήκη της πανδημίας. Οι προσπάθειες διευθέτησής τους γίνονται κατανοητές με βάση έννοιες που παραπέμπουν στον χωροχρόνο, όπως παλινδρόμηση (σε τοπικό, χρονικό και μορφολογικό επίπεδο) ως επιστροφή σε προηγούμενους τρόπους ψυχικής λειτουργίας και καθήλωση ως αναπαραγωγή ενός τύπου ικανοποίησης που κυριαρχούσε στο παρελθόν (π.χ. καταφυγή στο φαγητό ή μάταιες προσπάθειες για απόλυτο έλεγχο της κατάστασης). Ο καταναγκασμός της επανάληψης – παράλογη και δαιμονική επανάληψη επώδυνων καταστάσεων που έχουν το πρωτότυπό τους στο παρελθόν, αλλά και προσπάθεια να συνδέσει κανείς, να αφομοιώσει, να απαρτιώσει ανεπιθύμητες εμπειρίες – έρχεται στο προσκήνιο, στην έξαρση των ψυχοσωματικών ασθενειών/αποδιοργανώσεων που παρατηρείται αυτόν τον καιρό και αναμένεται να συνεχιστεί.
Και τώρα, τι; Θα ξεχάσουμε το κακό; Η άποψή μου είναι πως όχι. Η εισροή των τραυματικών διεγέρσεων της πανδημίας έχει ήδη ενταχθεί στην ιστορία, ακόμη και στην προϊστορία, του κάθε υποκειμένου – αλλιώς, στη χωροχρονική δομή του. Σήμερα, είναι ανάγκη η ελεύθερη ψυχική ενέργεια του ασυνειδήτου να δεθεί με αναπαραστάσεις και ιδέες και να τις συνδέσει μεταξύ τους. Μια ωφέλιμη πρόταση, που κερδίζει έδαφος μεταξύ των επιστημόνων ψυχικής υγείας, είναι να συν-υφάνουμε αφηγήσεις/ιστορίες για ό,τι μας συνέβη, στις οποίες η πανδημία θα μετασχηματίζει, μέσω αναδρομικής αιτιότητας, τη ζωή μας, αποδίδοντάς της νόημα. Οι αφηγήσεις, τα συνεκτικά χωροχρονικά σενάρια λειτουργούν ως ψυχικοί περιέκτες που δίνουν όνομα στα πράγματα, μας διευκολύνουν να εκδιπλώσουμε την υποκειμενικότητά μας και να αγγίξουμε τον Αλλο. Ο τρόμος εξημερώνεται και διαφαίνεται η προοπτική του μέλλοντος. Με αυτή την έννοια, και το παρόν άρθρο συνιστά μια τέτοια αφήγηση, επομένως αξίζει να επανέλθουμε στο θέμα του χρόνου καθώς οδεύουμε προς τη μετα-πανδημική κατάσταση.
Η κυρία Ευαγγελία Γαλανάκη είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
