«Οταν επαναστατείς, δεν σκέφτεσαι τις συνέπειες. Απλώς είσαι εκεί και το κάνεις». Είτε πρόκειται για τον αγώνα ενός λαού για την ελευθερία του είτε πρόκειται για την αντίσταση σε μια βίαιη εξουσία.
Στην Αθήνα του καιρού μας. Πλατεία Κολοκοτρώνη, ψηλά στην οδό Σταδίου, μπροστά από το κτίριο της Παλαιάς Βουλής. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, έφιππος, φορώντας περικεφαλαία, με το δάχτυλο προτεταμένο δείχνει… κάπου. Παρτέρια με λουλούδια, ένα περίπτερο, παγκάκια. Κι ένας ατημέλητος γέρος, άστεγος, που υφίσταται προπηλακισμούς και ξυλοδαρμούς από μια παρέα εθνικόφρονων νεαρών με ξυρισμένα κεφάλια και μαύρα γυαλιά. Η εικόνα γνώριμη από τα δελτία ειδήσεων και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι επεξηγήσεις και οι ταυτίσεις περιττεύουν. Μια νεαρή, που παρκάρει το σκουτεράκι της στην περιοχή και ξαποσταίνει στο παγκάκι στην πλατεία, μπαίνει στη μέση να βοηθήσει τον αδύναμο. Πιάνουν συζήτηση, για την πλατεία, το άγαλμα, τον Κολοκοτρώνη, την Επανάσταση. «Ξέρει κανείς την αλήθεια;» της λέει εκείνος. «Φαντάζεται κανείς σήμερα την απόγνωση που χρειάζεται για να φωνάξεις απ’ τα σπλάχνα σου Ελευθερία ή Θάνατος;» και πάλι «Σας μάθανε ποτέ, όσοι αγωνιστές σωθήκανε από τα γιαταγάνια και τα βόλια, πώς πέθαναν; Τι απέγιναν σα στήθηκε το κράτος;». Φεύγοντας, η νεαρή τού δίνει κάποια χρήματα. Εκείνος δεν δέχεται ελεημοσύνη. Τα κρατά ως «δίδακτρα», για τα «μαθήματα Ιστορίας» που συμφωνούν ότι θα της παραδώσει.
Αυτό είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο o πολιτικός γελοιογράφος και κομίστας Soloúp (Αντώνης Νικολόπουλος) εντάσσει την αφήγηση της Ελληνικής Επανάστασης στο πρόσφατο πολυσέλιδο graphic novel του 21: Η μάχη της πλατείας (Ικαρος, 2021). Μετά το βραβευμένο και πολυμεταφρασμένο Αϊβαλί (Κέδρος, 2014), με θέμα τη Μικρασιατική Καταστροφή, καταπιάνεται τώρα με τα χρόνια του Αγώνα και την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Με μια γνώριμη τεχνική από το Αϊβαλί, δημιουργεί μια αφηγηματική συνθήκη στο παρόν, μέσα στην οποία ενσωματώνει, καλειδοσκοπικά, αφηγήσεις άλλων. Στο Αϊβαλί ήταν οι φωνές των Φώτη Κόντογλου, Ηλία Βενέζη, Αγάπης Βενέζη-Μολυβιάτη και του τουρκοκρητικού συγγραφέα Αχμέτ Γιορουλμάζ. Εδώ ακούμε τη φωνή του Κολοκοτρώνη διά χειρός Τερτσέτη, του Φωτάκου, του απομνημονευματογράφου Νικόλαου Κασομούλη και του ιστορικού Δημήτριου Φωτιάδη, διαβάζουμε απόψεις του πολιτικού και ιστορικού Σπυρίδωνος Τρικούπη και έκθεση του τούρκου τοποτηρητή της Χίου Βαχίτ πασά, επιστολές διπλωματών και φιλελλήνων, όπως του πρώσου γιατρού και αγωνιστή Γιόχαν Ντάνιελ Ελστερ, αλλά ακόμη κι ένα απόσπασμα από τον Επαναστατημένο άνθρωπο του Αλμπέρ Καμί.
21 κεφάλαια ενός επαναστατικού έπους
Η αφήγηση των γεγονότων της Επανάστασης οργανώνεται σε 21 κεφάλαια (έχει, βεβαίως, ο αριθμός τη συμβολική σημασία του). Η αφήγηση, σε επεισόδια, το θέμα του πολέμου, τα «κατορθώματα» ηρώων και αντιηρώων και ο αποσπασματικός χαρακτήρας της αφήγησης παραπέμπουν, σκεφτόμαστε, στο έπος. Ενα εικονογραφικό έπος σε ασπρόμαυρα καρέ. Η αρχή γίνεται κι εδώ, όπως στα ομηρικά έπη, in medias res, με τη μάχη στα Δερβενάκια και πηγή τον Φωτάκο (Φώτιο Χρυσανθόπουλο), τον υπασπιστή του Κολοκοτρώνη. Παίρνει στη συνέχεια τον λόγο ο Γέρος του Μοριά, και αφηγείται τη ζωή του και την εμπλοκή του στον Αγώνα. Η αφήγηση δεν είναι γραμμική. Με διαρκή cuts, μετακινούμαστε στην προεπαναστατική Ζάκυνθο, στη Μασσαλία των Φιλελλήνων, στην Τρίπολη, στο Μεσολόγγι των πολιορκιών και της Εξόδου… Ανάμεσα στα κεφάλαια, πορτρέτα χαρακτήρων συνοδεύονται από αποσπάσματα κειμένων τους ή πηγών που τα αφορούν.
Βασικό «διδακτικό» μέλημα του άστεγου-δασκάλου είναι η αναζήτηση της αλήθειας, η διαφώτιση της νεαρής ακροάτριας. Της μιλάει για δάνεια και εμφυλίους, για τον μύθο του κρυφού σχολειού, για τον ρόλο του κλήρου και των κοτζαμπάσηδων, για τον ανταγωνισμό αγωνιστών και φαναριωτών λογίων, για το ξεπάστρεμα πρωταγωνιστών της Επανάστασης, για αδικίες και μετεπαναστατικά βολέματα και συντάξεις.
Παρά την πολυφωνική αίσθηση που αφήνει η αφήγηση, ο άστεγος φέρει το όνομα του αγωνιστή και απομνημονευματογράφου Κάρπου Παπαδόπουλου και είναι φανερό πως συμμερίζεται με θέρμη τις δικές του απόψεις: «Στην Ιστορία του κυρίου Τρικούπη, θρηνούμε εκτός των άλλων τον διασυρμό ακόμα και των προσφιλέστατων προσώπων του Αγώνα, καθώς όλους τους χαρακτηρίζει προδότες και τουρκολάτρες, όπως τον Βαρνακιώτη, τον Καραϊσκάκη, τον Οδυσσέα, τον Κολοκοτρώνη, τον Ισκο…». Τρικούπης (πατέρας και γιος) και Μαυροκορδάτος ζωγραφίζονται με μελανά χρώματα, ενώ οι επίσης ιστορικά αμφιλεγόμενοι Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ και Ιωάννης Καποδίστριας έχουν ευνοϊκότερη μεταχείριση.
Η οπτική αντίληψη του Αγώνα
Εξαιρετικό ενδιαφέρον όμως έχει εδώ η οπτικοποίηση της Ιστορίας του Αγώνα. Η εικονογράφηση ακολουθεί τις χρονικές μετακινήσεις της αφήγησης. Ζωηρές εικόνες βίας με κομμένα κεφάλια και αρμαθιές κομμένων αφτιών, ολοσέλιδες εικόνες άγριων πολεμικών συρράξεων και καρέ με δραματικό μαύρο εναλλάσσονται με σκίτσα σε ηπιότερο γκρίζο, φέροντάς μας στο αποδραματοποιημένο παρόν. Σε μια υπόμνηση της καθοριστικής λειτουργίας που έχει η αναπαράσταση στην πρόσληψη της Ιστορίας, αγωνιστές, Φαναριώτες, κληρικοί και φιλέλληνες σκιτσάρονται παραπέμποντας σε χαρακτικά εποχής, σε επιβλητικά φιλελληνικά ταμπλό, σε σχολικές αφίσες αιθουσών τις οποίες γέμισαν γενιές ελληνόπαιδων και σε προτομές και ανδριάντες δημόσιων χώρων. Στο σκίτσο του δημιουργού εντάσσονται φωτογραφίες εποχής με την εγκατάσταση του αγάλματος του Κολοκοτρώνη στη Σταδίου, ανακαλύπτουμε ένθετα χαρακτικά του Ανταμ Φρίντελ, αναγνωρίζουμε διάσημους πίνακες του Ντελακρουά και του Βρυζάκη, βρίσκουμε γραμματόσημα και παιγνιόχαρτα με τις μορφές των αγωνιστών αλλά και μια εμπορική διαφήμιση του 1955 με τον Κολοκοτρώνη πάνω σε βέσπα. Αυτά, αλλά και πληθώρα εικαστικών λεπτομερειών προβληματίζουν τον αναγνώστη σχετικά με τη διαμόρφωση της οπτικής μας αντίληψης για τον Αγώνα στη διάρκεια 200 χρόνων ενώ, παράλληλα, πολεμιστές με τη μαύρη στολή των εκτελεστών του ISIS και αμερικανοί στρατιώτες του 19ου αιώνα με σύγχρονη εξάρτυση κάνουν τη σαφή σημείωση ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται.
Εφαλτήριο για μελέτη της Επανάστασης
Οπωσδήποτε ο τόμος δεν είναι ένα εικονογραφημένο εγχειρίδιο Ιστορίας. Η αφήγηση βασίζεται όμως στην αρχειακή έρευνα τριών ιστορικών του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου (Νατάσα Καστρίτη, Ρεγγίνα Κατσιμάρδου, Παναγιώτα Παναρίτη), οι οποίες σημειώνουν ότι «σκοπός ήταν να δοθεί μια πολυεπίπεδη προσέγγιση της ιστορίας της περιόδου και να αναδειχθούν λιγότερο γνωστές πτυχές της. Σκοπός ήταν επίσης να κεντριστεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να του δοθεί ώθηση να εντρυφήσει στην ιστορική αυτή περίοδο αναζητώντας περισσότερα αναγνώσματα, όπως αυτά που περιλαμβάνονται στη βασική βιβλιογραφία». Επιλογικά κείμενα, χρονολόγιο των γεγονότων της Επανάστασης, πραγματολογικά στοιχεία για πρόσωπα, τόπους και έννοιες, γλωσσάρι, βιβλιογραφία και κατάλογος των πηγών και των εικαστικών έργων συνοδεύουν την έκδοση σε ένα παράρτημα 130 σελίδων, καθιστώντας την εξαιρετικά χρήσιμη σε ένα κοινό μη ειδικευμένων μελετητών της Ιστορίας. Η έκδοση ολοκληρώθηκε με την επιστημονική συμβολή της Εύης Σαμπανίκου, αναπληρώτριας καθηγήτριας στο Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, η οποία μελετά συστηματικά το ελληνικό κόμικ, σε ένα έργο του οποίου η τριετής δημιουργία υποστηρίχθηκε από το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) στο πλαίσιο της ενθάρρυνσης προγραμμάτων με αφορμή την εφετινή επέτειο από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης. Εκθέσεις, ντοκιμαντέρ, εργαστήρια και εκπαιδευτικά προγράμματα πρόκειται να ακολουθήσουν στο μεταπανδημικό επετειακό έτος, με όλο το πρόγραμμα προσβάσιμο στον ιστότοπο της έκδοσης: 1821graphicnovel.gr, υπηρετώντας τον αρχικό στόχο, ο τόμος να καταστεί ελκυστικό εργαλείο για τη μελέτη της Ιστορίας της Επανάστασης από τις νεότερες γενιές – και όχι μόνο.
