Το βιβλίο αυτό, προϊόν επισταμένης έρευνας, είναι από τα σημαντικότερα που μας έδωσε η πρώτη γενιά της Σχολής της Φρανκφούρτης. Ο Τέοντορ Αντόρνο το συνέταξε μαζί μ’ ένα εκλεκτό επιτελείο συνεργατών. Ο ίδιος υπογράφει τα τέσσερα από τα πέντε κεφάλαια που περιλαμβάνονται στην ελληνική έκδοση. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε λίγο μετά την ήττα του ευρωπαϊκού φασισμού στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως μαθαίνουμε από τη δεύτερη ακόμη παράγραφο εστιάζεται όχι στους «ομολογημένα οπαδούς του φασισμού» αλλά στο «δυνητικά φασιστικό άτομο», ένα «νέο ανθρωπολογικό είδος που ονομάζουμε αυταρχικό τύπο ανθρώπου», όπως είπε ο Μαξ Χορκχάιμερ, στενός φίλος του Αντόρνο.

Theodor W. Adorno
Μελέτες για την αυταρχική προσωπικότητα
Μετάφραση Γιώργος Καράμπελας.
Εκδόσεις ΕΑΠ, 2021,
σελ. 360, τιμή 24 ευρώ

Δεν χρειάζεται να είναι κάποιος συνειδητά φασίστας για να ενδώσει στην αντιδημοκρατική προπαγάνδα. Αν είναι άτομο αυταρχικό, έχει τα γνωρίσματα εκείνα εξαιτίας των οποίων εύκολα μπορεί να οδηγηθεί στην Ακροδεξιά και αμέσως μετά στον καθαρό φασισμό. Μπορεί επίσης να δηλώνει μεν πως δεν έχει πρόβλημα με τους Εβραίους, αλλά να είναι αντισημίτης, να συμπεριφέρεται αυταρχικά στον στενό του περίγυρο και ταυτοχρόνως να φέρεται δουλικά στην εξουσία, να βλέπει παντού καλούς και κακούς ανάλογα με την εθνικότητα, το χρώμα του δέρματος ή το θρήσκευμά του, αλλά ταυτοχρόνως να δηλώνει πως δεν έχει ο ίδιος πρόβλημα με όσους από αυτούς ανήκουν στους «καλούς», να υπερασπίζεται τις ατομικές αξίες και την ίδια στιγμή να ανησυχεί μήπως κάτι τέτοιο τον κάνει να μη μοιάζει με τους άλλους. Αυτό σημαίνει πως τα αυταρχικά άτομα, εφόσον κι εκείνα μπορούν, όπως οι μισαλλόδοξοι, να χειραγωγηθούν, είναι εξίσου επικίνδυνα ή ακόμη περισσότερο, αφού συνιστούν μεγάλες μάζες του γενικού πληθυσμού.

Η επίπονη έρευνα, που διεξήχθη στις ΗΠΑ, στηρίχθηκε σε συγκεκριμένα ερωτηματολόγια τα οποία συμπληρώθηκαν από άτομα με διαφορετικό κοινωνικό status και διαφορετικό επίπεδο γνώσεων, ευφυΐας και επαγγελματικών δεξιοτήτων. Με βάση τα παραπάνω οι ερευνητές τα βαθμολόγησαν. Και έχει ειδική σημασία το πώς διακρίνονται τα αυταρχικά χαρακτηριστικά στο καθένα, που όλα όμως συγκλίνουν στο ότι η κλιμάκωση της αυταρχικής νοοτροπίας δεν σημαίνει πως στο υψηλότερο επίπεδο ο αυταρχισμός, μέσω των απαντήσεων του τύπου «ναι μεν, αλλά», δεν υπάρχει.

Ατομα και ιδεολογικές τάσεις

Το εξίσου σημαντικό στο βιβλίο αυτό είναι ο σχολιασμός των απαντήσεων στα ερωτήματα της έρευνας, δηλαδή η κριτική τους αποτίμηση και η ένταξή τους σ’ ένα συνεκτικό σύνολο. Στην κοινωνία υπάρχουν επίπεδα που ορίζουν τις ιδεολογικές τάσεις, όμως τα επίπεδα αυτά η έρευνα τα εντοπίζει και τα διακρίνει και στα άτομα χωριστά. Ετσι, στα ερωτηματολόγια, που συμπληρώνονταν ανώνυμα, υπήρχαν τρεις κατηγορίες ερωτήσεων: Αυτές που αφορούσαν προσωπικά στοιχεία, εκείνες που αναφέρονταν σε κλίμακες απόψεων και σε όσες είχαν προβολικό χαρακτήρα, δηλαδή ο ερωτώμενος τις απαντούσε ελεύθερα. Μελετήθηκαν άτομα, αλλά μελετήθηκαν και ομάδες. Ξεκινώντας από τις ομάδες οι ερευνητές μετέβαιναν στα άτομα. Κι αυτό ήταν βασικό προκειμένου να εξαχθούν συμπεράσματα με καθολική αξία.

Δεν είναι τυχαίο που η έρευνα διεξήχθη στις ΗΠΑ. Εκεί το αντιπροσωπευτικό κοινωνικό δείγμα ήταν ευκολότερο να βρεθεί, σε μια πολυφυλετική, πολυσυλλεκτική και πολυπολιτισμική κοινωνία και σε εποχή που επισήμως η χώρα θεωρούνταν το χωνευτήρι όπου θα συνέκλιναν και θα εξαφανίζονταν οι διαφορές (το λεγόμενο melting pot), ενώ σήμερα θεωρείται ότι τα διαφορετικά εθνοτικά χαρακτηριστικά γονιμοποιούν και δεν διασπούν την αμερικανική κοινωνία.

Δεν χρειάζεται να είναι κάποιος συνειδητά φασίστας για να ενδώσει στην αντιδημοκρατική προπαγάνδα. Αν είναι άτομο αυταρχικό, έχει τα γνωρίσματα εκείνα εξαιτίας των οποίων μπορεί να οδηγηθεί στην Ακροδεξιά και αμέσως μετά στον καθαρό φασισμό

Αντισημιτισμός και φασισμός

Μεγάλο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στον αντισημιτισμό – και είναι αναπόφευκτο, αφού εκεί εκφράζεται έκτυπα ο αυταρχικός χαρακτήρας. Αν λοιπόν για κάποιους «φταίνε» και οι Εβραίοι για τις διώξεις που υπέστησαν, τότε αυτοί προφανώς συντάσσονται με τον Χίτλερ. Για άλλους, αντίστοιχα, και οι μαύροι μπορεί να είναι τεμπέληδες και οι εργασιομανείς Ιάπωνες να συμπεριφέρονται μερικές φορές σαν κακιά φάρα.

Στο κεφάλαιο Ο διώκτης και ο δικαστής του Τέταρτου μέρους διαβάζουμε για παράδειγμα τα εξής καταπληκτικά: «Η απαλλοτρίωση του υπερεγώ από τον φασιστικό χαρακτήρα, με υποβόσκοντα αισθήματα ενοχής που πρέπει να φιμωθούν βίαια και πάση θυσία, συμβάλλει αποφασιστικά στον μετασχηματισμό των «πολιτισμικών διακρίσεων» σε μια ακόρεστα εχθρική στάση που τρέφεται από καταστροφικές ορμές». Και αμέσως κατόπιν, χρησιμοποιώντας την ψυχανάλυση ο Αντόρνο, που υπογράφει αυτό το Τέταρτο μέρος, εξηγεί πώς συνέβη τόσο εύκολα η εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης, αλλά και γιατί ο αντισημιτισμός αποτελεί ενδημικό φαινόμενο σ’ ένα διόλου ευκαταφρόνητο μέρος του πληθυσμού στον δυτικό κόσμο. Ασχέτως του ότι οι εκδηλώσεις του, όταν εμφανίζονται τώρα, έχουν μια – συγκριτικά μιλώντας πάντα – ήπια μορφή: «Εχουμε εδώ», λέει ο Αντόρνο, «έναν σαφή δείκτη της κατάκτησης του υπερεγώ από την αντισημιτική ιδεολογία: τον ισχυρισμό ότι η ευθύνη για όσα αναγκάζονται να υπομείνουν οι Εβραίοι, και ιδίως για τη γενοκτονία που διέπραξαν οι ναζί, βαραίνει τα θύματα, όχι τους διώκτες τους». Γιατί «σε μια πολιτισμική ατμόσφαιρα όπου η επιτυχία έχει γίνει μείζον κριτήριο αξίας, η επισφαλής κατάσταση των Εβραίων λειτουργεί ως επιχείρημα εναντίον τους».

Γιατί λοιπόν τα πέντε εκατομμύρια των θυμάτων του Ολοκαυτώματος πήγαν ως πρόβατα επί σφαγήν; «Ο Θεός βοηθά όσους βοηθούν τον εαυτό τους». Και αν «οι Εβραίοι κινδυνεύουν, επαφίεται στους Εβραίους να κάνουν κάτι». Αν όμως σήμερα μπορούμε να προβούμε στις αναγκαίες μεταθέσεις και σε άλλα πεδία, αντιλαμβανόμαστε ότι επί της ουσίας δεν έχουν αλλάξει και πολλά.

Ο αυταρχικός και ο «επιζών»

Ο αυταρχικός άνθρωπος της Σχολής της Φρανκφούρτης έχει πολλά κοινά γνωρίσματα με τον «επιζώντα», όπως τον περιγράφει ο Ελίας Κανέτι στο μνημειώδες έργο του Μάζα και εξουσία. Εφόσον, καθώς λέει ο Χορκχάιμερ, «υποτάσσεται τυφλά στην εξουσία και την αυθεντία», καθήκον της δημοκρατίας είναι να του αφαιρέσει το αγκάθι της εξουσίας. Για να συμβεί όμως αυτό χρειάζεται ο μέσος πολίτης, όπου γης πλέον, να αντισταθεί όχι μόνο στον πολιτικό αυταρχισμό αλλά και σ’ αυτόν που εκφράζεται στο στενό του περιβάλλον, ακόμη και – διόλου σπάνια – μέσα στην ίδια του την οικογένεια. Υπό την προϋπόθεση φυσικά ότι όποτε χρειαστεί θα σταθεί κριτικά απέναντι και στον ίδιο τον εαυτό του.

Αυτό είναι ένα σπουδαίο βιβλίο που δεν αφορά μόνο τους ειδικούς αλλά (ίσως περισσότερο) και τον μέσο μορφωμένο πολίτη. Η αξία του είναι διαχρονική.