Καλοκαίρι του 1797, τότε συντελέστηκε εκείνη η ανείπωτη τραγωδία στ’ ανοιχτά της θάλασσας. Μερικές εβδομάδες αργότερα, ένα εβδομαδιαίο έντυπο αποπειράθηκε να ανασυστήσει τα γεγονότα. Τα περιέγραψε, λοιπόν, ως ακολούθως.
«Τη δεκάτη του περασμένου μηνός ένα λυπηρό συμβάν έλαβε χώρα στο H.M.S. Bellipotent. Ο Τζων Κλάγκαρτ, οπλονόμος του πλοίου, ανακάλυψε ότι εξυφαινόταν κάποιας μορφής συνωμοσία σε ένα από τα κατώτερα τμήματα του πληρώματος και ότι πρωτεργάτης ήταν κάποιος ονόματι Γουίλλιαμ Μπαντ∙ την ώρα που ο Κλάγκαρτ έφερνε τις κατηγορίες αυτές εις γνώσιν του καπετάνιου, ο Μπαντ τον μαχαίρωσε στην καρδιά για εκδίκηση με ένα σουγιά που τράβηξε ξαφνικά από τη ζώνη του». Στυγερή αλλά και εντυπωσιακή σκηνή, ομολογουμένως.
Το υποτιθέμενο ρεπορτάζ πάντως είχε και συνέχεια. «Η πράξη και το φονικό όπλο που χρησιμοποιήθηκε καταδεικνύουν επαρκώς ότι, αν και κατετάγη στο ναυτικό με αγγλικό όνομα, ο δολοφόνος δεν ήταν Αγγλος, αλλά ένας από εκείνους τους ξένους που υιοθετούν αγγλικά επίθετα, πολλοί εκ των οποίων έχουν γίνει δεκτοί στις τάξεις του ναυτικού εξαιτίας των ιδιαιτέρως αυξημένων αναγκών στην τρέχουσα συγκυρία».
Χέρμαν Μέλβιλ
Μπίλλυ Μπαντ, Ναύτης
Μετάφραση Παναγιώτης Κεχαγιάς, Κώστας Σπαθαράκης.
Εκδόσεις Αντίποδες, 2021,
σελ. 216, τιμή 13 ευρώ
Αν αντιπαρέλθουμε τον συγκαλυμμένο ρατσισμό, ο οποίος δυστυχώς επιβιώνει αυτούσιος ακόμη και σήμερα, ο συντάκτης, προτού ολοκληρώσει το κείμενό του με την προβλεπόμενη αναφορά στη δίκαιη τιμωρία του εγκληματία, είχε φροντίσει προηγουμένως να εξάρει και τον αναμφισβήτητο πατριωτισμό του αξιοπρεπούς θύματος, που έφυγε από τον μάταιο τούτο κόσμο επιτελώντας το καθήκον του. Πλην όμως, ανεξαρτήτως των προθέσεών του, ο συντάκτης είχε βασιστεί σε ανεξακρίβωτες φήμες με αποτέλεσμα να διαστρεβλώσει πλήρως την υπόθεση. Τα πράγματα, κοντολογίς, δεν έγιναν έτσι. Αντιθέτως, έγιναν τελείως διαφορετικά. Βεβαίως, ο Κλάγκαρτ είχε πέσει νεκρός.
Ωστόσο, εφόσον ο πλημμελέστατος συντάκτης δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει ούτε καν το πώς, δύσκολα θα μπορούσε να εξηγήσει και το πλέον κρίσιμο, το γιατί στην προκειμένη περίπτωση. Ο,τι εκθέσαμε μέχρι στιγμής υπάρχει αποκλειστικά στο προτελευταίο κεφάλαιο της εμβληματικής νουβέλας Μπίλλυ Μπαντ, Ναύτης (Billy Budd, Sailor) του Χέρμαν Μέλβιλ (1819-1891). Η αλήθεια σε τούτη την ιστορία προηγείται προφανώς, και την έχει αποτυπώσει εξονυχιστικά και καθηλωτικά, σε όλο το ζοφερό μεγαλείο της, αυτός ο τιτάνας της αμερικανικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. Η νέα μετάφραση και έκδοση των Αντιπόδων επαναφέρει στα βιβλιοπωλεία της χώρας ένα έργο το οποίο αποδεικνύεται, λόγω της αριστοτεχνικής του αμφισημίας, όχι μόνο ανθεκτικό στο πέρασμα των καιρών αλλά και αδάμαστο ως προς τις ποικίλες ερμηνείες που εξακολουθούν να το συνοδεύουν.
Αριστούργημα της ωριμότητας του εμβληματικού αμερικανού συγγραφέα, ο «Μπίλι Μπαντ» εξερευνά τα σκοτάδια της ανθρώπινης ψυχής σε μια ναυτική περιπέτεια του 19ου αιώνα γραμμένη με δεξιοτεχνική αμφισημία
Η ποιότητα του κλασικού
Κλασικό είναι ένα κείμενο που, ενόσω το διαβάζουμε, υπενθυμίζει σε εμάς, τους αναγνώστες, τις συντεταγμένες της πεπερασμένης ζωής μας. Κλασικό είναι ένα κείμενο που, τρόπον τινά, ανασκαλεύει μέσα μας τη σοβούσα επίγνωση ότι παροδικοί είμαστε εμείς οι ίδιοι, και όχι αυτό. Στο Μπίλλυ Μπαντ, Ναύτης, μια έξοχη και νευραλγική χαρτογράφηση της ανθρώπινης συνείδησης η οποία διαδραματίζεται και κλιμακώνεται ως μια ναυτική περιπέτεια, συγκρούονται οι αρχέγονες και διαχρονικές δυνάμεις του Καλού και του Κακού, όπως αυτές διακλαδίζονται στα απόκρυφα έγκατα των συναισθημάτων και στους σκοτεινούς μαιάνδρους της ψυχοσύνθεσης αυτών των αρχετυπικών ηρώων, τους οποίους έπλασε ο Μέλβιλ κατά την ύστερη και αναχωρητική περίοδο της δημιουργίας του. Ο ίδιος αφοσιώθηκε στη συγγραφή της συγκεκριμένης νουβέλας από το 1886 μέχρι τον θάνατό του. Και ο υπότιτλός της «Μια εσωτερική αφήγηση» (Αn inside narrative) αποκαλύπτει αρκετά για τις στοχεύσεις του, οι οποίες ξεπερνούσαν, ασφαλώς, την αισθητική στάθμη των συγχρόνων του. Πέραν μάλιστα της ανθρωπολογικής διορατικότητάς του, ακόμη και οι αυτοαναφορικές παρεκβάσεις του νεωτεριστή Μέλβιλ που σχετίζονται αποκλειστικά με την τέχνη της μυθοπλασίας, τόσο οργανικές και συνάμα τόσο αγέραστες, κάνουν ορισμένες μεταμοντέρνες επιτηδεύσεις του σήμερα να μοιάζουν αραχνιασμένα τερτίπια.
Λόγω της αριστοτεχνικής του αμφισημίας το «Μπίλλυ Μπαντ» παραμένει όχι μόνο ανθεκτικό στο πέρασμα των καιρών αλλά και αδάμαστο ως προς τις ποικίλες ερμηνείες που εξακολουθούν να το συνοδεύουν
Η ηθική διάσταση
Ας επιστρέψουμε όμως στον πρωταγωνιστή του βιβλίου, εκείνον τον «αγνό βάρβαρο», τον 21χρονο Μπίλλυ Μπαντ, τον «Ωραίο Ναύτη», εκείνο το ευειδές και ρωμαλέο αγόρι με τα καταγάλανα μάτια και τα ξανθά μαλλιά που ενσαρκώνει εδώ την απόλυτη αγαθοσύνη, μια αγγελική μορφή που έρχεται άθελά της, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, χωρίς καν να το υποψιάζεται, αντιμέτωπη με την ανεξιχνίαστη έχθρα μιας διαβολικής μορφής, τον Κλάγκαρτ δηλαδή, ο οποίος προκαλεί ανατριχίλα με την «εκλεπτυσμένη διαστροφή» του, τον αβυσσαλέο φθόνο και την έμμονη εκδικητικότητα που τρέφει για έναν απλό «γαμπιέρο» (ο Μπίλλυ Μπαντ «ανέβαινε στα κατάρτια, τις αντένες και τα ξάρτια για να εκτελέσει διάφορες εργασίες χειρισμού των πανιών», αυτή ήταν η δουλειά του στο εβδομηντατεσσάρι πολεμικό πλοίο, όπου είχε ναυτολογηθεί καταναγκαστικά). Το ερώτημα, στο σημείο αυτό, είναι και αναπόφευκτο και επιτακτικό. Γιατί στην ευχή ο Κλάγκαρτ, ύστερα από ένα μάλλον ανούσιο περιστατικό, όταν μια σούπα απλώς χύθηκε στο κατάστρωμα, έβαλε στο μάτι τον πιο «γλυκό και χαριτωμένο νεαρό», ο οποίος μάλιστα δεν ενοχλούσε κανέναν και ήταν ο πλέον αγαπητός μεταξύ των υπόλοιπων ναυτών; Την απάντηση τη λαμβάνουμε εμμέσως από μια αφοπλιστική διερώτηση του αφηγητή. «Γιατί τι μπορεί να είναι πιο μυστηριώδες από μια αντιπάθεια τόσο αυθόρμητη και βαθιά σαν αυτή που προκαλείται σε ορισμένους ξεχωριστούς θνητούς από τη θέα και μόνο κάποιου άλλου θνητού, όσο αθώος κι αν είναι αυτός, μια αντιπάθεια που μπορεί και να τη γεννά η ίδια η αθωότητα;» αποφαίνεται ο Μέλβιλ και προοδευτικά μας εγκαταλείπει μετέωρους πάνω από τα ηθικά χάσματα ολόκληρου του ανθρώπινου πολιτισμού.
Τα διαχρονικά μηνύματα του «Μπίλλυ Μπαντ» έχουν κάνει πρόσφορο το έργο του Χέρμαν Μέλβιλ για διασκευές στο θέατρο, στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση. Εδώ, στιγμιότυπο από την παράσταση της ομώνυμης όπερας του Μπέντζαμιν Μπρίτεν στο Σαν Φρανσίσκο
Ο Κλάγκαρτ «ρουφιανεύει» τον Μπίλλυ Μπαντ στον καπετάνιο Βίερ, εμφανίζεται στην καμπίνα του και με αδίστακτο κυνισμό χρεώνει στον νεαρό την υποκίνηση μιας ανταρσίας (η νουβέλα τοποθετείται από τον Μέλβιλ σε μια ιστορική περίοδο κατά την οποία ο στόλος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας έχει ήδη καταπνίξει βίαια τη «Μεγάλη Ανταρσία» του Νόουρ αλλά δεν έχει εκλείψει ακόμη ο φόβος για την αναζωπύρωση παρόμοιων εξεγέρσεων). Ο Μπίλλυ Μπαντ, έχοντας συγκλονιστεί από τα ψέματα του Κλάγκαρτ, φιδίσια ψέματα που ξεστομίζονται μπροστά του, καλείται από τον θορυβημένο καπετάνιο να δώσει εξηγήσεις. Δεν τα καταφέρνει όμως, το περιστασιακό του τραύλισμα (εκείνη η μικρή ατέλειά του) θα τον προδώσει. Θα αντιδράσει ωστόσο ο Μπίλλυ Μπαντ, ενστικτωδώς, κι αυτό θα αποτελέσει την αρχή για το «μυστηριακό» τέλος του.
Η μετάφραση των Παναγιώτη Κεχαγιά και Κώστα Σπαθαράκη είναι αρκούντως προσεγμένη, δουλεμένη στις λεπτομέρειες και με χρηστικές σημειώσεις, ενώ το επίμετρο του Θοδωρή Δρίτσα συνιστά ένα ευσύνοπτο πανόραμα των ερμηνευτικών (συχνά αντιθετικών) προσεγγίσεων του έργου, από την πολιτική ως τα ζητήματα της ταυτότητας.
