Από καταβολής ανθρωπίνου είδους, ιοί που μολύνουν τα ζώα προσαρμόζονται και κάποια στιγμή περνούν και σε εμάς. Χαρακτηριστικά πρόσφατα παραδείγματα είναι οι ιοί HIV, Zika και Ebola, οι οποίοι στη διάρκεια του 20ού αιώνα προκάλεσαν θανατηφόρες επιδημίες, περνώντας από κάποιο είδος ζώου στον άνθρωπο.
Το ίδιο συνέβη και με τον ιό SARS, ο οποίος στις αρχές του 21ου αιώνα προκάλεσε στην Ασία την επιδημία του οξέος αναπνευστικού συνδρόμου. Ιολόγοι και επιδημιολόγοι προειδοποίησαν τότε την επιστημονική κοινότητα και τις υγειονομικές αρχές ότι ήταν θέμα χρόνου να αναδυθεί ένας ιός καλύτερα προσαρμοσμένος στο να προσβάλλει ανθρώπους, ένας ιός που θα είχε την ικανότητα να προκαλέσει πανδημία. Στα τέλη του 2019 επιβεβαιώθηκαν!
Ακαρπο γενετικό κυνήγι
Οταν λοιπόν η επιδημία που έμελλε να γίνει πανδημία ξέσπασε στην πόλη Γουχάν της Κίνας, άρχισε το «κυνήγι» για την εξεύρεση του ζώου από το οποίο ο ιός πέρασε στον άνθρωπο. Οπως ήταν αναμενόμενο, όλα τα βλέμματα στράφηκαν στην ανοιχτή αγορά της πόλης όπου άνθρωποι και ζώα συνωστίζονταν δημιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες για μεταφορά παθογόνων από ένα είδος σε άλλο. Μέχρι σήμερα το ιδιότυπο αυτό κυνήγι παραμένει άκαρπο: η γενετική ανάλυση του στελέχους του ιού SARS-CoV-2 το οποίο απομονώθηκε από τους πρώτους ασθενείς στη Γουχάν και η σύγκρισή του με ιούς κορώνα από πληθώρα ειδών ζώων που πωλούνταν στην αγορά δεν κατάφεραν να εντοπίσουν τον προηγούμενο ξενιστή του ιού.
Νυχτερίδες στο εργαστήριο
Αυτό πάντως για το οποίο οι επιστήμονες δεν φαίνεται να αμφιβάλλουν είναι ότι ο SARS-CoV-2 προέκυψε εξελικτικά από κάποιον ιό που φιλοξενούνταν σε νυχτερίδες του γένους Rhinolophus και ο οποίος μεταπήδησε σε κάποιον άλλον ξενιστή πριν φτάσει να προσβάλει τον Homo sapiens. Είναι ακριβώς αυτή η αδυναμία των επιστημόνων να εντοπίσουν τον ενδιάμεσο ξενιστή του ιού που έδωσε τροφή στη θεωρία ότι ο ιός διέφυγε από κάποιο εργαστήριο. Και μάλιστα όχι από οποιοδήποτε εργαστήριο, αλλά από τα εργαστήρια του Ινστιτούτου Ιολογίας της Κίνας (με έδρα τη Γουχάν), στα οποία μεταξύ άλλων διενεργούνταν έρευνες για τους κορωνοϊούς που φιλοξενούνται σε νυχτερίδες.
Οι νυχτερίδες θεωρούνται το μεγαλύτερο ρεζερβουάρ κορωνοϊών. Ετσι, μετά την επιδημία του 2002-2004, οι επιστήμονες του Ινστιτούτου συνέλλεξαν χιλιάδες δείγματα νυχτερίδων από διάφορες περιοχές της Κίνας προκειμένου να μελετήσουν τους κορωνοϊούς που φιλοξενούνταν σε αυτές. Στόχος των ερευνών τους ήταν να αποτραπεί, μέσω της γνώσης, μια επόμενη επιδημία σε περίπτωση νέας ανάδυσης κορωνοϊού. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι στο εν λόγω ερευνητικό πρόγραμμα συνεργάζονταν και αμερικανοί επιστήμονες, ενώ υπήρχε και αντίστοιχη χρηματοδότηση από τις ΗΠΑ.
Εκ του αποτελέσματος, το ελάχιστο που μπορεί κανείς να συμπεράνει είναι ότι ο στόχος δεν επετεύχθη! Υπάρχει όμως και μια μερίδα επιστημόνων που υποστηρίζει ότι οι συνάδελφοί τους στη Γουχάν, όχι μόνο δεν πέτυχαν τον στόχο τους, αλλά πιθανότατα βρίσκονται πίσω από την πανδημική εξάπλωση του SARS-CoV-2 η οποία έχει προκαλέσει τόσα δεινά στην ανθρωπότητα.
Είναι πολύ σημαντικό εδώ να διευκρινιστεί ότι κανένας επιστήμονας που σέβεται τον εαυτό του δεν υποστηρίζει ότι ο ιός είναι εξ ολοκλήρου ανθρώπινο κατασκεύασμα. (Το μέγεθος και η περιπλοκότητα του SARS-CoV-2 είναι απαγορευτικά ακόμη και για τον πλέον αποφασισμένο βιοτρομοκράτη!) Αυτό που δεν μπορεί να αποκλειστεί, λένε εκείνοι που υποστηρίζουν τη θεωρία της εργαστηριακής προέλευσης του ιού, είναι ότι ο ιός διέρρευσε στην κοινότητα εξαιτίας απρόσεκτων χειρισμών στο Ινστιτούτο.
Γιατί τώρα τα ίδια σενάρια;
Η θεωρία αυτή δεν είναι καινούργια: την υποστήριζε με θέρμη από την άνοιξη του 2020 ο προηγούμενος αμερικανός πρόεδρος και οι περί αυτόν. Τότε, η θεωρία δεν έβρισκε μεγάλη υποστήριξη στην επιστημονική κοινότητα. Πιθανότατα επειδή η πλειονότητα των επιστημόνων δεν ήθελε να συνταχθεί με την πολεμική ρητορική του Τραμπ, ο οποίος συν τοις άλλοις δεν έχανε ευκαιρία να υποτιμά τους ερευνητές και να ασκεί αλλοπρόσαλλη πολιτική ως προς την πανδημία.
Τώρα όμως η θεωρία της εργαστηριακής προέλευσης του ιού βρίσκει περισσότερους υποστηρικτές τόσο στον επιστημονικό κόσμο όσο και στον πολιτικό. Τι άλλαξε; Από επιστημονικής απόψεως όχι πολλά. Δεν υπάρχει δηλαδή κάποιο ατράνταχτο επιστημονικό εύρημα το οποίο να δείχνει ότι το στέλεχος του SARS-CoV-2 το οποίο μόλυνε τους πρώτους ασθενείς προήλθε από ένα πείραμα που «στράβωσε». Αλλά έχει παρέλθει πολύς χρόνος από την έναρξη της πανδημίας και η απουσία απόδειξης ότι ο ιός πέρασε στον άνθρωπο από κάποιο ζώο αφήνει έδαφος για να καλλιεργηθούν εναλλακτικά σενάρια. Και στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν πολλά: ή ο ιός προϋπήρχε σε κάποιο ζώο ή διέφυγε από κάποιο εργαστήριο.
Επιστημονική και πολιτική πόλωση
Δυστυχώς, το κλιμάκιο εμπειρογνωμόνων το οποίο είχε στείλει ο ΠΟΥ στην Κίνα για να διερευνήσει τα της πανδημίας επέστρεψε χωρίς ουσιαστικές απαντήσεις, όπως προκύπτει από την αναφορά του η οποία δόθηκε στη δημοσιότητα τον περασμένο Μάρτιο. Σύμφωνα με αυτήν, οι εμπειρογνώμονες δεν είχαν πρόσβαση σε πρωτογενές υλικό (π.χ. ιστολογικά δείγματα ασθενών ή ζώων) το οποίο θα τους επέτρεπε να αποκτήσουν ιδία άποψη για την προέλευση του ιού. Αυτό είχε ως συνέπεια να εκφράζεται ολοένα και περισσότερο η άποψη ότι υπάρχει ανάγκη για περισσότερη διαφάνεια και συνεργασία εκ μέρους της Κίνας. Τον Μάιο, δεκαοκτώ επιφανείς επιστήμονες απέστειλαν επιστολή στην επιθεώρηση Science ζητώντας ακριβώς αυτό, ενώ ο νυν πρόεδρος των ΗΠΑ ζήτησε από τις μυστικές υπηρεσίες της χώρας του να διερευνήσουν το θέμα της προέλευσης του ιού.
Η όλη υπόθεση πήρε εκρηκτικότερες διαστάσεις μετά από πρόσφατο δημοσίευμα της «Wall Street Journal» σύμφωνα με το οποίο τρεις ερευνητές του Ινστιτούτου Ιολογίας της Γουχάν είχαν, στα τέλη του 2019, εμφανίσει συμπτώματα πνευμονίας που παραπέμπουν στην Covid-19. (Το δημοσίευμα επικαλείται ένα non paper για να στηρίξει τους ισχυρισμούς του.)
Κρίνοντας από τις συζητήσεις στα επιστημονικά φόρα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η επιστημονική κοινότητα αυτή τη στιγμή μοιάζει μοιρασμένη. Οσοι έχουν εμπειρία από το Ινστιτούτο Ιολογίας αναφέρονται στην άρτια οργάνωση, στην ασφάλεια αλλά και στην εξαιρετική εκπαίδευση των εργαζομένων (οι οποίοι μάλιστα περνούν από ψυχολογικά τεστ σε τακτά χρονικά διαστήματα). Οι σκεπτικιστές ζητούν πλήρη πρόσβαση στα στοιχεία και δεν απορρίπτουν καμιά πιθανότητα για την προέλευση του ιού.
Υπάρχει όμως και ένα αυξανόμενο σώμα επιστημόνων οι οποίοι χωρίς καθόλου να αμφισβητούν τη χρησιμότητα του να γνωρίσουμε από πού προήλθε ο ιός επισημαίνουν την ύπαρξη ενός μεγαλύτερου κινδύνου. Σύμφωνα με αυτούς, η αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας είναι πρωτεύουσας σημασίας και απαιτεί διεθνή συστράτευση και συνεργασία. Αν το ρήγμα στις σχέσεις ΗΠΑ και Κίνας βαθύνει τόσο ώστε η συνεργασία μεταξύ τους να καταστεί αδύνατη, θα είναι, λένε, σαν να δίνουμε άλλη μια ευκαιρία στον ιό να συνεχίσει ανενόχλητος το έργο του.
14 χρόνια χρειάστηκαν για να αποσαφηνιστεί ότι ο ιός SARS, ο οποίος προκάλεσε την πανδημία του οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (2002-2004), προήλθε από νυχτερίδες και πέρασε στους ανθρώπους με ενδιάμεσο ξενιστή ένα είδος μοσχογαλής. Αγνωστη παραμένει η προέλευση του ιού Ebola στην πλειονότητα των επιδημικών εξάρσεων που έχουν προκληθεί από αυτόν.
