«Είμαστε όλοι Ελληνες». Η φράση από την εισαγωγή του Πέρσι Μπις Σέλεϊ στο λυρικό του δράμα Ελλάς (1822) έχει μείνει ιστορική. Την αιτιολογεί ο ίδιος αμέσως μετά: «Οι νόμοι μας, η λογοτεχνία μας, η θρησκεία μας, οι τέχνες μας, έχουν όλα τις ρίζες τους στην Ελλάδα. Αν δεν ήταν η Ελλάδα, η Ρώμη – διδάσκαλος, κατακτητής, ή και μητρόπολη των προγόνων μας – δεν θα έφερνε καμία φώτιση μονάχα με τα όπλα της, και μπορεί ακόμα να ήμασταν βάρβαροι και ειδωλολάτρες». Το δράμα αυτό του Σέλεϊ, που το έγραψε το 1821, αποκτά σήμερα, που συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, για εμάς ιδιαίτερα, ακόμη μεγαλύτερη σημασία όχι μόνο για τον φλογερό φιλελληνισμό του αλλά και για δύο πρόσθετους λόγους: Πρώτον, γιατί έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απόφαση του Λόρδου Βύρωνα να μεταβεί στην Ελλάδα και να μετάσχει ενεργά στον απελευθερωτικό αγώνα. Και δεύτερον, επειδή πιθανολογείται ότι η Ελλάς επέδρασε αποφασιστικά στη σύνθεση του «Υμνου εις την Ελευθερίαν» του Σολωμού, όπως υποδεικνύει ο Ε. Ν. Φραγκίσκος στην ερεθιστική συγκριτολογική μελέτη του Ο σολωμικός «Υμνος» και το λυρικό δράμα «Hellas» («Ερανιστής» 11, 1972).
Percy Bysshe Shelley
Ελλάς. Λυρικό δράμα
Μετάφραση, εισαγωγή, σημειώσεις Ορφέας Απέργης.
Εκδόσεις Gutenberg, 2021
σελ. 256, τιμή 16 ευρώ
Η τωρινή μετάφραση του ποιήματος του Σέλεϊ από τον Ορφέα Απέργη στα ελληνικά είναι η τρίτη εξ όσων γνωρίζουμε. Προηγήθηκε αυτή του Α. Μ. Στρατηγόπουλου το 1932 και ακολούθησε το 1990 εκείνη από τον Μάριο-Βύρωνα Ραΐζη. Το χρονικό της γραφής και της έκδοσης του ποιήματος παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, από τους πολιτικούς πρωταγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης, που χρημάτισε πρωθυπουργός της Ελλάδας τέσσερις φορές (από το 1822 ως το 1855), βρισκόταν το 1820 στην Πίζα της Ιταλίας όπου είχε στενούς φιλικούς δεσμούς με τον Πέρσι Μπις και τη σύζυγό του, Μαίρη Σέλεϊ. Οπως μαρτυρεί η τελευταία, ο Μαυροκορδάτος την 1η Απριλίου 1821 τους παρουσίασε την επαναστατική προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Κατά πάσα πιθανότητα αυτό υπήρξε η αφορμή να γράψει ο Σέλεϊ το λυρικό του δράμα που το αφιέρωσε «εις την αυτού εξοχότητα τον πρίγκιπα Αλεξάνδρο Μαυροκορδάτο, τέως γραμματέα επί των εξωτερικών υποθέσεων του ηγεμόνος της Βλαχίας» ως «ατελή ένδειξιν θαυμασμού, συμπαθείας και φιλίας». Το ποίημα ολοκληρώθηκε την πρώτη Νοεμβρίου 1821 και εκδόθηκε την άνοιξη του 1822, με μικρές περικοπές από τον εκδότη κάποιων στίχων και σημειώσεων του ποιητή. Στις 8 Ιουλίου της ίδιας χρονιάς το σκάφος του Σέλεϊ, που το είχε ονομάσει Δον Ζουάν προς τιμήν του ομώνυμου ποιήματος του Λόρδου Βύρωνα, στην επιστροφή ενός ταξιδιού στο Λέριτσι πέφτει σε καταιγίδα και βουλιάζει. Ο Σέλεϊ, ο φίλος του ποιητής Λι Χαντ και ο ναύτης Τσαρλς Βίβιεν που επέβαιναν πνίγονται και οι τρεις.
Πρότυπο οι «Πέρσες» του Αισχύλου
Το πρότυπο για το δράμα του Σέλεϊ ήταν οι Πέρσες του Αισχύλου. Αυτό δεν οφειλόταν μόνο στην αρχαιολατρία του αλλά και στην πεποίθησή του πως ανάμεσα στους αρχαίους και στους σύγχρονους Ελληνες υπήρχαν ακατάλυτοι δεσμοί. Πάνω στο αισχυλικό πρότυπο έστησε και το δικό του ποίημα: ο Ξέρξης τώρα είναι ο σουλτάνος Μαχμούτ και το φάντασμα του Μωάμεθ του Πορθητή «υποκαθιστά» το φάντασμα του Δαρείου για να πει στον σουλτάνο τα δεινά που τον περιμένουν από τους επαναστατημένους Ελληνες. Τη θέση των γερόντων στο δράμα του Αισχύλου την παίρνει εδώ ένας χορός αιχμαλώτων Ελληνίδων στο παλάτι του σουλτάνου που υμνούν την Ελευθερία και την κοιτίδα της: την αρχαία Ελλάδα.
Το έργο του Σέλεϊ, που γράφτηκε το 1821, αποκτά σήμερα, για εμάς ιδιαίτερα, που συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από την Επανάσταση, ακόμη μεγαλύτερη σημασία
Μια τέτοιου είδους μυθοποίηση για τα σημερινά δεδομένα θα ήταν αδιανόητη, αλλά οι μεγάλοι μύθοι κυριαρχούν σε όλο σχεδόν το ρομαντικό κίνημα και το γονιμοποιούν. Αλλωστε, βρισκόμαστε στην εποχή που κυριαρχούν ακόμη οι μεγάλες ποιητικές συνθέσεις, πριν τις αντικαταστήσει το μυθιστόρημα. Αλλά φυσιογνωμίες του ευρωπαϊκού ρομαντισμού όπως ο Βύρων και ο Σέλεϊ με το έργο και τη δράση τους σημάδεψαν όσο ελάχιστοι την εποχή τους. Η πολιτική τους σημασία ήταν τεράστια. Για τον Βύρωνα και τον Σέλεϊ ο αγώνας των Ελλήνων είχε παραδειγματική αξία σε ό,τι τουλάχιστον αφορά τον αγώνα εναντίον της τυραννίας στην Ευρώπη. Για εμάς βέβαια η σημασία αυτή είναι ακόμη μεγαλύτερη. (Ο Σέλεϊ γνώριζε άριστα τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που του είπε η σύζυγός του, Μαίρη: «Θα γίνω καλό κορίτσι. Θα μάθω ελληνικά». Γι’ αυτό και έπαιρνε μαθήματα ελληνικών από τον Μαυροκορδάτο, ενώ η ίδια του έδινε μαθήματα αγγλικών.)
Βασικό έργο του φιλελληνισμού
Το λυρικό δράμα Ελλάς είναι βασικό κείμενο του ευρωπαϊκού φιλελληνισμού, κι ας μην ανήκει από λογοτεχνικής πλευράς στα κορυφαία έργα του Σέλεϊ, στα οποία περιλαμβάνονται η Ωδή στον δυτικό άνεμο, ο Προμηθέας λυόμενος, ο Αδωνης και ο Αλάστωρ. Αλλά κι εδώ, στα χορικά ιδιαίτερα, η παρουσία του σπουδαίου ποιητή είναι καταλυτική. Κι ας μην επισκέφθηκε ποτέ την Ελλάδα, που ωστόσο είναι το παράδειγμα. Γιατί βρισκόμαστε στην εποχή των επαναστάσεων. «Η τωρινή εποχή είναι εποχή πολέμου των καταπιεσμένων εναντίον των καταπιεστών τους» γράφει ο ποιητής στην εκτενή εισαγωγή του, και συμπληρώνει: «Ενα νέο γένος ανθρώπων έχει κάνει την εμφάνισή του παντού στην Ευρώπη, αναθρεμμένο ώστε να απεχθάνεται τις ιδέες που αποτελούν τα δεσμά του, και αυτό το γένος θα συνεχίσει να παράγει νέες κι ακμαίες γενιές ώσπου να εκπληρώσει το πεπρωμένο που οι τύραννοι προβλέπουν και τρέμουν». Η εξέγερση βρίσκεται στην καρδιά του ρομαντισμού – όπως κι εδώ – και επομένως ο υπερυψωμένος λόγος είναι αναπόφευκτος. Η φήμη του Σέλεϊ ως ποιητή μετά τον θάνατό του είχε αρχίσει να φθίνει, όπως και του Βύρωνα, εξαιτίας του «πολέμου» τον οποίο είχαν κηρύξει εναντίον των ρομαντικών κάποιοι μοντερνιστές με επικεφαλής τον Τ.Σ. Ελιοτ, που κι αυτός εν τούτοις άλλαξε αργότερα γνώμη.
Ο μεταφραστής Ορφέας Απέργης μετέφρασε με μπρίο και ευαισθησία το λυρικό δράμα του Σέλεϊ. Περιεκτικές είναι και οι σημειώσεις, όπως και το επίμετρό του. Αλλά στην εισαγωγή του γράφοντας γενικά περί ρομαντισμού περιορίζεται στον γερμανικό και στον αγγλικό ρομαντισμό και παραλείπει, δυστυχώς, τον γαλλικό αντίστοιχο.
