Ένα από τα πράγματα που πρέπει κανείς να αποφεύγει όταν προσεγγίζει τις εξελίξεις στη μετα-κομμουνιστική Ανατολική Ευρώπη είναι να ακολουθεί απλουστευτικά σχήματα όλων των παραλλαγών, είτε σε σχέση με το εσωτερικό των κρατών, είτε σε σχέση με το εξωτερικό.

Η περίπτωση της Ουκρανίας αποτελεί πάντα ένα παράδειγμα του γιατί πρέπει να αποφεύγονται οι απλουστεύσεις. Γιατί διαφορετικά κανείς θα πρέπει να θεωρεί ως «αυθεντική δημοκρατική εξέγερση» μια κινητοποίηση που σφραγίστηκε από την παρουσία της ακροδεξιών οργανώσεων, ή να εξετάσει ως αποκλειστικά εσωτερική υπόθεση μια πολιτική και κυβερνητική αλλαγή πάνω στην οποία είχε υπάρξει σημαντική πολιτική και οργανωτική επένδυση από χώρες όπως οι ΗΠΑ που είχαν ως κομβική προτεραιότητα να περιορίσουν ακόμη περισσότερο τη ρωσική επιρροή πέραν των συνόρων.

 

Το τοπίο της μετασοβιετικής εποχής

Από τις χώρες που προέκυψαν από την αποδιάρθρωση της ΕΣΣΔ, η Λευκορωσία κράτησε έναν ιδιαίτερο δρόμο. Η εποχή Λουκασένκο, δεν ήταν μόνο μια εποχή μιας σχετικά αυταρχικής διακυβέρνησης, αλλά και μιας επιλογής η Λευκορωσία κατά βάση να παραμείνει σε μια λογική στενής συνεργασίας με τη Ρωσία, σε αντίθεση με άλλες πρώην Σοβιετικής Δημοκρατίες , όπως π.χ. οι Βαλτικές που κινήθηκαν πολύ περισσότερο σε μια νέο-ατλαντική κατεύθυνση.

Από την άλλη, μεριά εδώ και αρκετά χρόνια έχει γίνει σαφές ότι ενδιαφέρει ιδιαίτερα τις ΗΠΑ να διαμορφώσουν έναν αρνητικό συσχετισμό σε βάρος της Ρωσίας, κυρίως μέσα από την μετατόπιση πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών σε μια κατεύθυνση διαφοροποιημένη από τη ρωσική πολιτική, κάτι που με τη σειρά του προκάλεσε και τη ρωσική αντίδραση, όπως φάνηκε και στις πολεμικές συγκρούσεις του 2008 ανάμεσα στις ένοπλες δυνάμεις της Ρωσίας και της Γεωργίας

Παρότι, η Ουκρανία ήταν πολύ πιο σημαντική για τους σχεδιασμούς ιδίως των ΗΠΑ, όπως φάνηκε με την ιδιαίτερη προσπάθεια που έκαναν ώστε η πολιτική κρίση του 2013-2014 να οδηγήσει σε κυβερνητικές λύσεις που θα απομακρύνονταν από μια λογική συνέχισης της συνεργασίας με τη Ρωσία, η Λευκορωσία ήταν επίσης ένας κρίσιμος κόμβος. Ιδίως, εάν αναλογιστούμε ότι ουσιαστικά οι ΗΠΑ έχουν επενδύσει ιδιαίτερα στο να διαμορφώσουν μια «υγειονομική ζώνη» κρατών κοντά στα σύνορα με τη Ρωσία, που εκτός όλων των άλλων διευκολύνει και τους αμυντικούς σχεδιασμούς τους (π.χ. την εγκατάσταση αντιβαλλιστικών συστοιχιών).

Το ενδιαφέρον των ΗΠΑ και ευρύτερα της Δύσης για τις εξελίξεις στη Λευκορωσία φαίνεται και από τον τρόπο με τον οποίο υποστηρίζουν (και αναγνωρίζουν) την αντιπολίτευση στη Λευκορωσία. Άλλωστε, και η ελληνική εμπλοκή στην υπόθεση Προτάσεβιτς, είχε ακριβώς να κάνει με το γεγονός ότι η χώρα μας φιλοξένησε με αφορμή το Φόρουμ των Δελφών την εξόριστη ηγέτιδα της αντιπολίτευσης της Λευκορωσίας Σβετλάνα Τιχανόφσκαγια, στη συνοδεία της οποίας ήταν ο Ρόμαν Προτάσεβιτς, που αναχώρησε από τη Αθήνα για να επιστρέψει στο Βίλνιους όπου μένει εξόριστος.

Λευκορωσία: μια χώρα όπου υπάρχει ακόμη η… KGB

Σε αντίθεση με άλλες χώρες η Λευκορωσία δεν είχε ιστορικά ένα μεγάλο κίνημα υπέρ της ρήξης με την ΕΣΣΔ. Υπάρχουν αρκετά στοιχεία πολιτιστικής συνέχειας, ενώ είναι ενδεικτικό ότι παρά την προσπάθεια προώθησης της λευκορωσικής γλώσσας μετά το 1990, περισσότεροι άνθρωποι μιλούν την ρωσική. Η χώρα διατήρησε περισσότερα στοιχεία του προηγούμενου καθεστώτος σε σχέση με άλλες, διατηρήθηκε υψηλό ποσοστό κρατικού ελέγχου της οικονομίας, η μυστική υπηρεσία λέγεται ακόμη KGB και γιορτάζονται μεγαλοπρεπώς γιορτές όπως η αντιφασιστική νίκη. Έχει επίσης υψηλό ποσοστό διαφθοράς και είναι κόμβος στο λαθρεμπόριο τσιγάρων και καυσίμων.

Η σημασία της Λευκορωσίας για τη Ρωσία

Πέραν της γεωπολιτικής σημασίας που έχει η Λευκορωσία για τη Ρωσία, έχει σημασία ότι οι δύο χώρες έχουν από χρόνια υπογράψει και συμφωνία για τη δημιουργία ενωσιακού κράτους.

Ωστόσο, θα ήταν λάθος να πούμε ότι ο Λουκασένκο είναι απλώς μια «μαριονέτα» της Ρωσίας. Σε αρκετά σημεία έχει διαφοροποιηθεί και είχε κάνει και ανοίγματα προς τη Δύση. Αντίστοιχα, η Μόσχα έχει κατά καιρούς δείξει ότι δεν ταυτίζεται με όλες τις επιλογές του.

Οι διαμαρτυρίες που ξέσπασαν μετά τις περσινές εκλογές και την αμφισβήτηση του αποτελέσματός τους από την αντιπολίτευση, έδωσαν νέα ώθηση σε όσους πιστεύουν ότι χρειάζεται να ενισχυθεί μια κατεύθυνση «αλλαγής καθεστώτος» στη Λευκορωσία, έτσι ώστε η Ρωσία να χάσει έναν κρίσιμο σύμμαχο. Αυτό αφορά και τις ΗΠΑ αλλά και ευρωπαϊκές δυνάμεις, με προεξάρχουσες χώρες όπως τη Λιθουανία και την Πολωνία. Ειδικά στην τελευταία υπάρχει μια παράδοση σκέψης που αντιμετωπίζει την Λευκορωσία ως τμήμα της αναγέννησης της «Πολωνικής Κοινοπολιτείας».

Οι ρωσικές ανακοινώσεις για σχέδια πραξικοπήματος

Τον Απρίλιο του 2021 η ρωσική υπηρεσία ασφαλείας FSB ανακοίνωσε ότι είχε ανακαλύψει ένα σχέδιο πραξικοπήματος στην Λευκορωσία και δολοφονίας του Λουκασένκο και συνέλαβαν τους οργανωτές, ανάμεσά τους τον Γιούρι Ζένκοβιτς, πρώην συνεργάτη του Λουκασένκο στη δεκαετία του 1990 πριν περάσει στην αντιπολίτευση. Η ρωσική πλευρά θα δώσει πολύ μεγάλη σημασία σε αυτό το περιστατικό και ουσιαστικά ο Πούτιν θα το επικαλεστεί για να απαντήσει στις κατηγορίες των ΗΠΑ ότι η Ρωσία έχει αποπειραθεί να κάνει παρεμβάσεις σε εκλογικές διαδικασίες δυτικών χωρών και να επηρεάσει το αποτέλεσμα.

Ο Λουκασένκο κατηγόρησε ευθέως τις ΗΠΑ, που δεν έχουν αναγνωρίσει τα αποτελέσματα των εκλογών του 2020, ότι ήταν υπεύθυνες για το σχεδιαζόμενο πραξικόπημα.

Η λευκορωσική αντιπολίτευση θα υποστηρίξει ότι οι αποκαλύψεις αφορούσαν μια προβοκάτσια των ρωσικών και λευκορωσικών μυστικών υπηρεσιών.

Γιατί ο Λουκασένκο επέλεξε μια τέτοια ενέργεια;

Ωστόσο, εάν τα παραπάνω εξηγούν την ιδιαίτερη φόρτιση που υπάρχει γύρω από τον γεωπολιτικό προσανατολισμό της Λευκορωσίας, αλλά και τη γενικευμένη καχυποψία που βλέπει παντού απόπειρες πραξικοπημάτων ή την προσπάθεια να παρουσιαστεί κάθε αντιπολιτευτική δράση ως απόπειρα πραξικοπήματος, εντούτοις δεν εξηγούν γιατί επέλεξε μια τέτοια χειρονομία ο Λουκασένκο, όταν ήξερε πολύ καλά ότι η αντίδραση θα ήταν κυρώσεις και ομόθυμη κατακραυγή.

Το γεγονός ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Προτάσεβιτς, εκτός από δημοσιογράφος και ακτιβιστής της αντιπολίτευσης ήταν και ακροδεξιός, δεν αναιρεί το γεγονός ότι θα υπήρχαν αυτές οι αντιδράσεις, ακριβώς επειδή είχε τη χροιά «πειρατείας».

Ενδιαφέρον έχει επίσης ότι ο Λουκασένκο επέλεξε να προχωρήσει σε αυτή την ενέργεια σε μια στιγμή που η Μόσχα δείχνει να θέλει μια κάποια εξομάλυνση των αμερικανορωσικών σχέσεων, όπως φάνηκε από την προσπάθεια να καταγραφεί ως «εποικοδομητική», η συνάντηση Λαβρόφ και Μπλίνκεν στο Ρέικιαβικ την περασμένη εβδομάδα.

Μία εξήγηση έχει να κάνει με το γεγονός ότι ο Αλεξάντερ Λουκασένκο συχνά έχει κάνει κινήσεις χωρίς να συνεννόηση με τη Μόσχα. Ωστόσο, το βασικό είναι μάλλον ότι θεωρεί ότι σε αυτή ούτως ή άλλως έχει να αντιμετωπίσει ένα εχθρικό κλίμα από το εξωτερικό, οπότε κυρίως τον ενδιαφέρει να απευθυνθεί προς το εσωτερικό μέτωπο και να δείξει στην αντιπολίτευση ότι δεν πρόκειται να παραχωρήσει την εξουσία. Δηλαδή, παρότι γνώριζε ότι θα υπήρχαν μεγάλες αντιδράσεις, προτίμησε να δείξει ότι είναι ένας ηγέτης εναντίον του οποίου διαρκώς εξυφαίνονται συνωμοσίες και τις οποίες αυτός μπορεί να αντιμετωπίσει.

Ο Λαβρόφ συνιστά ψυχραιμία

Σε αυτό το φόντο είναι ενδεικτική η τοποθέτηση του Ρώσου υπουργού Εξωτερικών στο τέλος της κοινής συνέντευξης με τον Έλληνα ομόλογό του Νίκο Δένδια. «Τασσόμαστε υπέρ του να αποτιμηθεί αυτή η κατάσταση όχι εν θερμώ, όχι με βιασύνη, αλλά στη βάση όλων των πληροφοριών που υπάρχουν», είπε ο Ρώσος υπουργός, πολύ περισσότερο, όπως προσέθεσε, «που ο εκπρόσωπος του ΥΠΕΞ της Δημοκρατίας της Λευκορωσίας υπογράμμισε την ετοιμότητα της κυβέρνησής του να ενεργήσει στο ζήτημα αυτό με διαφάνεια, την ετοιμότητα να ακολουθήσει όλους τους διεθνείς κανόνες και να εγγυηθεί την πλήρη πρόσβαση, συμπεριλαμβανομένης σε περίπτωση, που χρειαστεί, την υποδοχή διεθνών εμπειρογνωμόνων».

Είναι σαφές ότι η Ρωσία προσπαθεί να δώσει μια εικόνα ψυχραιμίας απέναντι στην ιδιαίτερα ανεβασμένους τόνους καταδίκης που έχουνε επιλέξει οι δυτικές πρωτεύουσες. Από την άλλη, μεριά έχει τη σημασία του και το γεγονός ότι ο Λαβρώφ υπενθύμισε ότι η πρακτική αυτή «πειρατείας» δεν είναι μια λευκορωσική αποκλειστικότητα και ανέφερε, όπως είχε κάνει νωρίτερα και η εκπρόσωπος του ρωσικού ΥΠΕΞ Μαρία Ζαχάροβα, δύο περιστατικά: «Το επεισόδιο του 2013, όταν με επιμονή των ΗΠΑ, η Αυστρία εξανάγκασε σε προσγείωση το αεροπλάνο του προέδρου της Βολιβίας χωρίς να ακολουθήσει κάποια συγγνώμη και το περιστατικό, για το οποίο δεν μιλούν τόσο συχνά, όταν το 2016, αεροσκάφος των Λευκορωσικών Αερογραμμών, προσγειώθηκε καταναγκαστικά στο Κίεβο, καθότι η Υπηρεσία Ασφαλείας της Ουκρανίας ενδιαφερόταν για έναν πολίτη της Αρμενίας, ο οποίος επέβαινε σε αυτό. Ο πολίτης αυτός “αφαιρέθηκε” από την πτήση και το αεροπλάνο συνέχισε την πτήση του, επίσης χωρίς να υπάρξει κάποια ιδιαίτερη συγγνώμη» ανέφερε ο Σεργκέι Λαβρόφ.