Στις 9 Μαΐου – ημέρα της Ευρώπης – αρχίζει επίσημα τις εργασίες της η Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης (Conference on the Future o Europe). Αμεσος στόχος της είναι να δώσει την ευκαιρία στους ευρωπαίους πολίτες να συμμετάσχουν με ιδέες και προτάσεις στη διαδικασία διαμόρφωσης της Ευρώπης του μέλλοντος. Απώτερη επιδίωξη όμως είναι η διαδικασία αυτή, πέρα από τις πρακτικές προτάσεις που μπορεί να προσφέρει, να συμβάλει στη δημιουργία της ευρωπαϊκής ταυτότητας, μια διαχρονική επιδίωξη για την ΕΕ.
Εάν ο όρος ταυτότητα συνεπάγεται «ταύτιση με κάτι» (to identify with something), το ερώτημα είναι τι είναι αυτό «το κάτι» σε ευρωπαϊκό επίπεδο με το οποίο μπορεί να ταυτισθεί ο ευρωπαίος πολίτης ώστε να ενστερνισθεί το ψυχολογικό αίσθημα «του ανήκειν» (the sense of belonging). Σε επίπεδο εθνικού κράτους αυτό «το κάτι» προσφέρεται συνήθως με τον φαντασιακό ιστορικό μύθο, το κοινό παρελθόν που προσωποποιείται, εξειδικεύεται και «εορτάζεται» ως κοινή συνισταμένη. Η Ευρωπαϊκή Ενωση στερείται ακριβώς αυτού του ιστορικού μύθου. Γιατί, όπως ορθά παρατηρεί ο Τ. Judt, η ευρωπαϊκή ενοποίηση γεννήθηκε και η Ευρωπαϊκή Ενωση οικοδομήθηκε πάνω στη συλλογική απόρριψη της Ιστορίας, στη συλλογική λήθη (collective forgetting) και αμνησία. Με άλλα λόγια, τα πρώτα κράτη-μέλη αποφάσισαν να προχωρήσουν στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση για να ξεπεράσουν την Ιστορία τους και το εθνικό κράτος καθώς θεώρησαν ότι η συλλογική ευρωπαϊκή ιστορία όχι μόνο δεν προσφερόταν για ηρωικούς μύθους, αλλά ήταν κάτι ιδιαίτερα επικίνδυνο και αρνητικό – ιστορία εμφυλίων συγκρούσεων, αιματοχυσιών, ερειπίων, καταστροφής. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η Ευρωπαϊκή Ενωση μπορεί να περιγραφεί ως ένα «μετα-ιστορικό φαινόμενο» (post – historical phenomenon). Η Ευρώπη επειδή «παρήγαγε πάρα πολλή ιστορία» θα έπρεπε να ξεπεράσει ακριβώς την ιστορία όχι γράφοντας το τέλος της (η Ευρώπη ποτέ δεν αποδέχτηκε την έννοια του «τέλους της ιστορίας» a la Fukuyama) αλλά ανοίγοντας ένα νέο κεφάλαιο, εντελώς ξεχωριστό από το παρελθόν. Ιστορία χωρίς ιστορική συνέχεια, χωρίς ιστορικό μύθο.
Αλλά χωρίς τον ιστορικό μύθο, σε ποια θεμέλια μπορεί να οικοδομηθεί η ευρωπαϊκή ταυτότητα; Είναι γνωστό ότι απόπειρες νομικής προσέγγισης που έγιναν δεν απέδωσαν αποτελέσματα, όπως π.χ. με τη δημιουργία της ευρωπαϊκής ιθαγένειας (European citizenship) στο πλαίσιο της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η έννοια του «ευρωπαίου πολίτη» παραμένει μόνο στα χαρτιά των Συνθηκών. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό και απογοητευτικό ότι η ευρύτερη ευρωπαϊκή κοινωνία αγνοεί σχεδόν παντελώς την ύπαρξη της ευρωπαϊκής ιθαγένειας ως νομικής κατασκευής (κάτι που μπορεί να οφείλεται και στα ελλείμματα της επικοινωνιακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ενωσης). Είτε έτσι είτε αλλιώς, ελάχιστα δείγματα έχουμε ότι οι πολίτες των είκοσι επτά κρατών-μελών αισθάνονται ως «ευρωπαίοι πολίτες», ως πολίτες που ανήκουν σε ένα κοινό μόρφωμα που θα μπορούσε να συγκροτήσει τον Ευρωπαϊκό Δήμο. Ετσι είναι σαφές ότι οι νομικές-θεσμικές προσεγγίσεις για τη διάπλαση της ευρωπαϊκής ταυτότητας (έννοιας πολίτη / ιθαγένειας / υπηκοότητας) αποτυγχάνουν.
Ωστόσο τούτο δεν είναι ιδιαίτερα περίεργο. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν μπορεί να οικοδομηθεί ούτε πάνω σε ιστορικό μύθο, ούτε με νομικές/θεσμικές προσεγγίσεις. Θα οικοδομηθεί με λειτουργικό τρόπο, θα είναι «λειτουργική ταυτότητα» (functional identity). Ειδικότερα, οι πολίτες των κρατών-μελών της Ενωσης «θα ταυτισθούν» με την Ενωση εάν προσλάβουν την τελευταία ως ένα σύστημα που, στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, συμβάλλει καθοριστικά στη μεγιστοποίηση της ευημερίας τους – ευημερίας σε ευρεία έννοια (όχι απλά ή μόνο οικονομικής ευημερίας). Τούτο σημαίνει ότι μόνο εάν η Ευρωπαϊκή Ενωση εξελιχθεί σε ένα γνήσιο «σύστημα μεγιστοποίησης της ευημερίας» (welfare maximization system) μπορεί να καταστεί η πηγή και το σημείο αναφοράς για τη διαμόρφωση της λειτουργικής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Αλλά η ανάδειξη της Ενωσης σε σύστημα μεγιστοποίησης της ευημερίας συνεπάγεται ριζική αναδιάταξη πολιτικών, θεσμών, προϋπολογισμού και διαδικασιών. Συνεπάγεται σε τελευταία ανάλυση, ανάδειξη της Ενωσης σε πλήρη πολιτική Ενωση ομοσπονδιακής λογικής με αναδιανεμητικές πολιτικές, ισχυρό προϋπολογισμό, συνοδευτικές πολιτικές για την καταπολέμηση των σύγχρονων προκλήσεων (κλιματική κρίση, πανδημίες, φτώχεια, ανισότητες, κ.λπ.), αποτελεσματική κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας. Μια πολιτική ένωση που θα επιτυγχάνει τη νομιμοποίησή της (legitimacy) μέσα από τη διασφάλιση της ενότητας και διαφορετικότητας στο πλαίσιο μιας νέας ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας.
Υπάρχει βέβαια ένα ειδικότερο θέμα, το θέμα της γλώσσας. Η ταυτότητα είναι επίσης και θέμα γλώσσας ή κυρίως θέμα γλώσσας. Η γλώσσα κωδικοποιεί την ταυτότητα, την εκφράζει, την «ιστορικοποιεί» και τη διαιωνίζει. Η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει σήμερα είκοσι τέσσερις επίσημες γλώσσες στις οποίες μεταφράζεται το μεγαλύτερο μέρος των εγγράφων της ΕΕ, ενώ και οι είκοσι τέσσερις γλώσσες χρησιμοποιούνται (σε μετάφραση) στο Συμβούλιο της Ενωσης. Οι γλώσσες εργασίας (working languages) της Ενωσης είναι τρεις – αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά – με τα αγγλικά σε βαθμιαία υπεροχή, πάρα το Brexit. Η σημασία της γλώσσας ως κεντρικού στοιχείου ταυτότητας αντανακλάται στην ισχυρή ενόχληση που εκδηλώνει η Γαλλία από τη βαθμιαία υποχώρηση της γλώσσας της ως της κύριας γλώσσας της Ενωσης, αλλά και την εμμονή της να διασφαλίσει ότι οποιοσδήποτε καταλαμβάνει υψηλό αξίωμα στην Ενωση θα πρέπει οπωσδήποτε να γνωρίζει τη γαλλική γλώσσα. Αλλά οι γλωσσικοί ανταγωνισμοί στην Ενωση είναι ουσιαστικά συγκρούσεις για την (εθνική) ταυτότητα ή ταυτότητες εν όψει της δημιουργίας της ευρωπαϊκής ταυτότητας.
*Ο ομ. καθηγητής Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής-σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της επιστημονικής επιτροπής του ΕΛΙΑΜΕΠ και FEPS.
Από τις εκδόσεις Θεμέλιο κυκλοφορεί το νέο του βιβλίο «Επιτεύγματα και Στρατηγικά Λάθη της Εξωτερικής Πολιτικής της Μεταπολίτευσης».
