Από το καλοκαίρι ξεκινά η εισροή σημαντικών πόρων από τα κοινοτικά προγράμματα με στόχο την ανάκαμψη, την ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας σε βάθος επταετίας και η βασική προτεραιότητα είναι η κάλυψη του επενδυτικού κενού και η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Σε τι όμως διαφέρουν το Ταμείο Ανάκαμψης και το ΕΣΠΑ ως προς τις διαδικασίες, την απορρόφηση, την κατανομή σε κλάδους και περιφέρειες; Ποια είναι τα πρώτα έργα που ξεκινήσουν και ποιος ο ρόλος ο τραπεζών; Ο Δημήτρης Σκάλκος, γενικός γραμματέας Δημοσίων Επενδύσεων και ΕΣΠΑ, απαντά στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο», αναλύοντας το σχεδιασμό και τη φιλοσοφία των δύο προγραμμάτων.
Η κυβέρνηση καταθέτει την Τρίτη στην Κομισιόν το σχέδιο για το Ταμείο Ανάκαμψης προσδοκώντας το καλοκαίρι να λάβει περί τα 4 δισ. Ευρώ. Η εισροή κονδυλίων από την Ευρωπαϊκή Ένωση που υπολογίζονται συνολικά στα 57 δισ. ευρώ (32 δισ. ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης και 25 δισ. ευρώ από τα προγράμματα τύπου ΕΣΠΑ), ενώ σημαντικά ποσά θα κατευθυνθούν στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση και την ψηφιοποίηση του δημόσιου τομέα. Στόχος είναι η αύξηση του ελληνικού ΑΕΠ κατά 7% και δημιουργία 180.000-200.000 νέων θέσεων εργασίας έως το 2026.
Το ελληνικό σχέδιο για το Ταμείο Ανάκαμψης ενσωματώνει 18 δισ. ευρώ επιδοτήσεων τα οποία θα χρηματοδοτήσουν τις δημόσιες επενδύσεις και 13 δισ. ευρώ δανείων τα οποία θα χρηματοδοτήσουν τις ιδιωτικές επενδύσεις, στοχεύοντας συνολικά στην κινητοποίηση κεφαλαίων ύψους 57 δισ. Ευρώ. Κάθε πακέτο έργων έχει ποσοτικοποιημένους στόχους (ορόσημα) , επιτυγχάνονται σε συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα, κάθε έξι μήνες θα γίνονται οι αξιολογήσεις και οι εκταμιεύσεις, ενώ οι 170 δράσεις πρέπει να ολοκληρωθούν έως το 2026.
Στις καινοτομίες του νέου μοντέλου αξιοποίησης των πόρων από το Ταμείο Ανάκαμψης περιλαμβάνεται η χορήγηση των κεφαλαίων προς τον ιδιωτικό τομέα από τις τράπεζες, και όχι από το κράτος. Θα υπάρχουν τρία κανάλια διανομής των δανείων, δηλαδή οι εμπορικές τράπεζες, τα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα όπως η ΕΤΕπ ή η EBDR και η Ελληνική Αναπτυξιακή Τράπεζα. Το κράτος δεν θα δώσει εγγυήσεις, αλλά μόνο συγχρηματοδότηση. Οι ιδιώτες επενδυτές θα λαμβάνουν επιχορήγηση ίση με το 50% της επένδυσης και το υπόλοιπο 50% να πρέπει να χρηματοδοτηθεί κατά 30% από τραπεζικό δανεισμό και κατά 20% από ίδια κεφάλαια.
Αναλυτικά οι απαντήσεις του Δημήτρη Σκάλκου στον “ΟΤ”:
1.Πόσοι πόροι κατανέμονται στην Ελλάδα από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας; Πότε αναμένεται να ξεκινήσουν τα πρώτα έργα του;
Οι επιχορηγήσεις (grants) του Σχεδίου Ελλάδα 2.0 ανέρχονται σε 18,2 δις ευρώ και υπολογίζεται να κινητοποιούν συνολικά 25,6 δις ευρώ. Το σχέδιο μας αρθρώνεται σε πέντε πυλώνες:
Πυλώνας 1- πράσινη μετάβαση- 6 δισ. ευρώ
Πυλώνας 2- ψηφιακή μετάβαση- 2 δισ. ευρώ
Πυλώνας 3- απασχόληση, δεξιότητες, κοινωνική συνοχή- 5,2 δισ.ευρώ
Πυλώνας 4- ιδιωτικές επενδύσεις και μετασχηματισμός της οικονομίας- 4,8 δισ. ευρώ
Τα δάνεια που θα δοθούν ανέρχονται σε 12,7 δις ευρώ και αναμένεται να κινητοποιήσουν 31,8 δις ευρώ. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα είναι η πλέον ωφελημένη στην κατανομή των πόρων του Ταμείου ως ποσοστό επί του ΑΕΠ της. Θέλω ακόμη να σταθώ στη σημαντική αναμενόμενη συμβολή του Σχεδίου μας στην οικονομία. Υπολογίζεται να σημειωθεί αύξηση του ΑΕΠ κατά 7% μέχρι το 2026 και δημιουργία 180.000-200.000 νέων θέσεων εργασίας, επιπρόσθετα στην ανάπτυξη που θα είχαμε χωρίς αυτούς τους πόρους.
2.Πρόκειται να εισρεύσουν χρήματα από το Ταμείο Ανάκαμψης, το ΕΣΠΑ, την ΕΤΕπ, το ReactEU και άλλα προγράμματα. Μπορείτε να μας αναλύσετε και να ξεκαθαρίσετε τι θα έρθει από πού και πόσα το 2021;
Πέρα από τους πόρους του νέου ΕΣΠΑ, του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και των δύο πυλώνων της αγροτικής πολιτικής στη χώρα μας κατανέμονται πόροι μέσα από μία σειρά άλλων χρηματοδοτικών μέσων που θα συμβάλλουν αποφασιστικά στην δυναμική ανάταξη και τον μετασχηματισμό της ελληνικής οικονομίας μετά την πανδημία. Αναφέρω το εργαλείο ReactEU για συγχρηματοδοτούμενες δράσεις θωράκισης της οικονομίας απέναντι στην πανδημία μέσω του ΕΣΠΑ, το εργαλείο «Συνδέοντας την Ευρώπη» (CEF) για την ενίσχυση σχεδίων στην ενέργεια, τις μεταφορές και τις επικοινωνίες, τα Ταμεία Ασύλου και Μετανάστευσης, Εσωτερικής Ασφάλειας και Διαχείρισης Συνόρων. Πρόκειται συνολικά για πόρους 76,84 δις ευρώ, από τα οποία τα 5,18 δις ευρώ θα εισρεύσουν στη χώρα εντός του 2021 ως προκαταβολή, ενώ θα πρέπει να συνυπολογίσουμε ακόμη 0,5 δις ευρώ ως δανειοδότηση από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Ωστόσο πρέπει επίσης να αναμένουμε στο τέλος του 2021 εισροή επιπλέον 2,6 δις ευρώ ως αιτήματα πληρωμής από την εφαρμογή των προγραμμάτων της τρέχουσας προγραμματικής περιόδου.
3.Σε τι διαφοροποιούνται οι διαδικασίες υλοποίησης των δράσεων του Ταμείου Ανάκαμψης με αυτές του ΕΣΠΑ; Πώς θα επιλέγουν τις δράσεις που θα ενταχθούν οι δυνητικοί δικαιούχοι;
Οι δράσεις του Ταμείου Ανάκαμψης ακολουθούν διαφορετικές διαδικασίες από αυτές των συγχρηματοδοτούμενων έργων καθώς στην πρώτη κατηγορία υλοποιούμε ονοματισμένα έργα που ακολουθούν εγκεκριμένους προϋπολογισμούς και στενά χρονικά ορόσημα. Παρουσιάζουν όμως και ομοιότητες με τα προγράμματα του ΕΣΠΑ, όπως για παράδειγμα ότι ισχύουν επακριβώς οι κανονισμοί περί κρατικών ενισχύσεων, όπως επίσης και τα ποσοστά του χάρτη περιφερειακών ενισχύσεων.
Ο διαχωρισμός αλλά και οι συνέργειες ανάμεσα στις δράσεις των προγραμμάτων προσδιορίζεται αυτόν τον καιρό. Και ο συντονισμός ανάμεσα στα συναρμόδια υπουργεία Οικονομικών και Ανάπτυξης και Επενδύσεων θα μεριμνήσει ώστε τα προγράμματα των διαφορετικών Ταμείων να μην «τρέχουν» στις ίδιες χρονικές περιόδους.
4.Πώς θα δοθούν τα δάνεια ( από το Ταμείο Ανάκαμψης) και ποιος θα είναι ο ρόλος των τραπεζών;
Τα δάνεια θα δοθούν σε ιδιωτικά επενδυτικά σχέδια αποκλειστικά με κριτήρια αγοράς (αξιολόγηση θα γίνεται από τις τράπεζες) και σε καθορισμένα πεδία (πράσινες επενδύσεις, ψηφιακή μετάβαση, εξωστρέφεια, καινοτομία, μεγέθυνση επιχειρήσεων μέσω εξαγορών και συγχωνεύσεων). Δεν θα δίνονται με κρατικές εγγυήσεις και θα συμμετέχουν με τράπεζες και επενδυτές (με ελάχιστο ποσοστό 30% και 20% αντίστοιχα). Με τον τρόπο αυτό θα διασφαλίζεται και η συνευθύνη των τραπεζικών ιδρυμάτων στην αξιοποίηση των πόρων. Θα συμμετάσχουν τόσο διεθνείς χρηματοπιστωτικοί μηχανισμοί (όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και η EBRD για τα μεσαία και μεγάλα σχέδια), όσο και οι εμπορικές τράπεζες και η Ελληνική Αναπτυξιακή Τράπεζα Επενδύσεων για την ενίσχυση του μετοχικού κεφαλαίου επιχειρήσεων υψηλής δυναμικής. Οι πρώτες εκταμιεύσεις θα πρέπει να αναμένονται το καλοκαίρι.
5.Ποιά είναι τα ποσά του νέου ΕΣΠΑ, ποιοι οι στόχοι απορρόφησης και κατανομής τους;
Η ευρωπαϊκή Πολιτική Συνοχής για τη νέα προγραμματική περίοδο 2021-2027 κατανέμει στην Ελλάδα μέσω των συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων ΕΣΠΑ 26,74 δις ευρώ ως δημόσια δαπάνη (η εθνική συμμετοχή ανέρχεται σε 5,56 δις ευρώ). Οι πιστώσεις αυτές είναι αυξημένες κατά 7% σε σχέση με την τρέχουσα προγραμματική περίοδο. Πρόκειται για σημαντικό ποσό που αθροιστικά με τους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας κατατάσσουν τη χώρα μας ανάμεσα στις περισσότερο ωφελούμενες από την κατανομή των κοινοτικών πόρων της νέας περιόδου. Και πραγματικά πιστεύω πως συνδυαστικά με την προώθηση των κατάλληλων μεταρρυθμίσεων, μπορούν να αλλάξουν την οικονομία και να συμβάλουν στην ανάπτυξη και την ευημερία για το σύνολο των ελλήνων πολιτών.
6.Ποια είναι η αρχιτεκτονική του νέου ΕΣΠΑ; Ποια είναι τα νέα Προγράμματα;
Η αρχιτεκτονική του νέου ΕΣΠΑ κεφαλαιοποιεί τα διδάγματα της εφαρμογής των προγραμμάτων της τρέχουσας περιόδου, διατηρεί εκείνα τα στοιχεία του συστήματος διαχείρισης που απέδωσαν και επιχειρεί να βελτιώσει εκείνα τα σημεία όπου παρουσιάστηκαν αστοχίες. Στις αλλαγές που δρομολογούνται περιλαμβάνονται, ανάμεσα σε άλλα, ο διαφορετικός προσανατολισμός των Επιτελικών Δομών, ο αποτελεσματικός συντονισμός των ΠΕΠ, ο συντονισμός των ολοκληρωμένων χωρικών επενδύσεων (ΟΧΕ), η διάχυση της χρήσης των χρηματοδοτικών εργαλείων, η υποστήριξη των αδύναμων δικαιούχων σε περιφερειακό/τοπικό επίπεδο με την ενεργοποίηση της ΜΟΔ και η ανάπτυξη ενός μηχανισμού ωρίμανσης των έργων κάτι που θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικό.
Το νέο ΕΣΠΑ αρθρώνεται γύρω από 8 τομεακά και 13 περιφερειακά προγράμματα. Δίπλα στο πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητας, και το πρόγραμμα την Απασχόληση και την Εκπαίδευση, προχωρούμε στη δημιουργία νέου οριζόντιου προγράμματος για τον Ψηφιακό Μετασχηματισμό, νέου προγράμματος για την Πολιτική Προστασία και τη διαχείριση των φυσικών καταστροφών, και ενός νέου προγράμματος για τη Δίκαιη Μετάβαση που αφορά στην ταχεία απεξάρτηση από το λιγνίτη στις περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, της Μεγαλόπολης και στις ενεργειακές ανάγκες των νησιών μας, ενώ διαχωρίζουμε τα προγράμματα του Περιβάλλοντος και της Ενέργειας και των Υποδομών Μεταφορών. Στην κατανομή των πόρων που έχει σχεδόν οριστικοποιηθεί, επισημαίνω τη σημαντική ενίσχυση των κοινωνικών δράσεων καθώς και την ενίσχυση των πράσινων επενδύσεων και τις υποδομές περιβάλλοντος.
7.Ποια η κατανομή του νέου ΕΣΠΑ στις Περιφέρειες;
Στην κατανομή των πόρων του νέου ΕΣΠΑ ακολουθείται η δέσμευση του πρωθυπουργού να κατευθυνθούν στις περιφέρειες της χώρας τουλάχιστον το 1/3 των συνολικών διαθέσιμων πιστώσεων (συνολικά στις περιφέρειες 8,2 δις ευρώ). Πρέπει να σημειώσουμε πως η Ελλάδα είναι η δεύτερη περισσότερο συγκεντρωτική χώρα του ΟΟΣΑ στη διαχείριση των δημοσίων επενδύσεων. Ήρθε η στιγμή αυτό να αλλάξει και να εμπιστευτούμε τις περιφερειακές μας αρχές. Η κατανομή ακολούθησε τον συνυπολογισμό μίας σειρά δεικτών και κριτηρίων (εισοδηματικά, πληθυσμιακά, κ.λπ.) προκειμένου να αντιστοιχηθούν με τις ειδικές ανάγκες και προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι περιφέρειες μας.
8.Πόσοι πόροι θα κατευθυνθούν στην αγροτική παραγωγή;
Στο συνολικό προϋπολογισμό του νέου ΕΣΠΑ των 26,7 δις ευρώ θα πρέπει να προσθέσουμε τα νέα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης. Το νέο ΠΑΑ 2021-2027 ανέρχεται σε 4,2 δις ευρώ, ενώ οι άμεσες ενισχύσεις της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) για τη χώρα μας ανέρχονται στα 14,9 δις. Στις πιστώσεις αυτές θα πρέπει ακόμη να προστεθούν οι δράσεις για την ενίσχυση και τον εκσυγχρονισμό της αγροτικής παραγωγής μέσω του σχεδίου Ελλάδα 2.0 που υπερβαίνουν τα 800 εκατ. ευρώ και αφορούν αρδευτικές υποδομές, ψηφιακό εκσυγχρονισμό, ενίσχυση υδατοκαλλιεργειών και επενδυτικών σχεδίων στη μεταποίηση.
9.Ποια είναι τα ειδικά χαρακτηριστικά του νέου ΕΣΠΑ σε σχέση με τα προηγούμενα;
Ο σχεδιασμός των νέων προγραμμάτων λαμβάνει υπόψη του τη διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, το Εθνικό Πρόγραμμα Μεταρρυθμίσεων καθώς και το Παράρτημα IV για τις επενδυτικές προτεραιότητες της Πολιτικής Συνοχής στη χώρα μας. Πρόκειται για συστάσεις που αναφέρονται στις βασικές διαρθρωτικές και επενδυτικές υστερήσεις στη χώρα μας.
Επίσης, στα νέα προγράμματα του ΕΣΠΑ ενσωματώνονται μία σειρά εθνικών σχεδίων δράσης, ορισμένα από αυτά αποτελούν αιρεσιμότητες, δηλαδή προαπαιτούμενα προκειμένου να ξεκλειδώνουν οι διαθέσιμοι πόροι. Αναφέρω ενδεικτικά την εθνική στρατηγική για την ενέργεια και το κλίμα (ΕΣΕΚ), το πλαίσιο για την διαχείριση κινδύνων (πολιτική προστασία), τη διαχείριση υδάτων και λυμάτων, τα ευρυζωνικά δίκτυα, το εθνικό σχέδιο μεταφορών στην περιφερειακή του διάσταση, ένα πλαίσιο για τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, μία στρατηγική για την ισότητα των φύλων, ένα σχέδιο για τα άτομα με Αναπηρία, μία εθνική στρατηγική για την κοινωνική ένταξη (ΕΣΚΕ). Αντιλαμβάνεστε ότι τα προγράμματα της Πολιτικής Συνοχής έχουν (και πρέπει να έχουν) μία μεταρρυθμιστική διάσταση, συμβάλλοντας από κοινού με τις άλλες δημόσιες πολιτικές και πηγές χρηματοδότησης στον παραγωγικό μετασχηματισμό της οικονομίας και την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής.
Οι νέες προτεραιότητες μας στους πέντε Στόχους Πολιτικής περιλαμβάνουν:
- Στόχος Πολιτικής 1: ψηφιακός μετασχηματισμός του δημόσιου τομέα, Βιομηχανία 4.0, clusters μικρομεσαίων επιχειρήσεων, βελτίωση δεξιοτήτων των εργαζομένων, μηχανισμοί στήριξης μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας.
- Στόχος Πολιτικής 2 («πρασίνισμα» της οικονομίας): κυκλική οικονομία, πολιτική προστασία και διαχείριση φυσικών καταστροφών, ορθολογική διαχείριση υδατικών πόρων, προστασία βιοποικιλότητας, προώθηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ηλεκτροκίνηση και καθαρές μεταφορές, αντιμετώπιση ενεργειακής φτώχειας.
- Στόχος Πολιτικής 3 (υποδομές μεταφορών): βιώσιμες, έξυπνες και πολυτροπικές υποδομές μεταφορών (δρόμοι, λιμάνια, σιδηρόδρομοι), ανανέωση στόλου μέσων μεταφοράς.
- Στόχος Πολιτικής 4 (Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων): ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός, δημόσια υγεία, ψυχική υγεία, κοινωνική ένταξη.
- Στόχος Πολιτικής 5 (Χωρικές επενδύσεις): χωρικές επενδύσεις σε αστικές, αγροτικές και νησιωτικές και ορεινές περιοχές. Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης (για την απεξάρτηση από το λιγνίτη στις περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, τη Μεγαλόπολη και τα νησιά μας).
10.Ποια προγράμματα θα «τρέξουν» πρώτα;
Στο ΕΣΠΑ υπό την αίρεση ότι τα προγράμματα θα έχουν ολοκληρωθεί και εγκριθεί μέχρι το τέλος του έτους, σύμφωνα με τον οδικό χάρτη που ακολουθούμε, προετοιμάζουμε τις πρώτες προσκλήσεις για τη στήριξη των επιχειρήσεων και των εργαζομένων, με δράσεις ενίσχυσης της ρευστότητας αλλά και προγράμματα κατάρτισης. Άλλωστε το νέο ΕΣΠΑ θα ενσωματώνει μία μεσοπρόθεσμη στρατηγική για τα δύο πρώτα χρόνια μετά την πανδημία και η οποία θα τρέξει εμπροσθοβαρώς.
Στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας ήδη έχει ξεκινήσει η υλοποίηση των πρώτων δράσεων για τις οποίες υπάρχει καταρχήν συμφωνία με την Επιτροπή για την αποδοχή τους. Αναφέρω ενδεικτικά το πρόγραμμα «ψηφιακή μέριμνα» για την υποστήριξη της τηλεκπαίδευσης των μαθητών. Περισσότερες δράσεις θα ακολουθήσουν αμέσως μετά την έγκριση του Σχεδίου μας.
11.Σε ποιους κλάδους θα δοθεί ιδιαίτερο βάρος;
Είναι προφανές ότι η στόχευση και η χρηματοδοτική βαρύτητα θα δοθεί σε εκείνους τους τομείς που μπορούν να προσδώσουν προστιθέμενη αξία στην ελληνική οικονομία. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός της οικονομίας, οι «πράσινες επενδύσεις» και η ενσωμάτωση της καινοτομίας στην οικονομική δραστηριότητα είναι δύο στρατηγικές κατευθύνσεις που διαπερνούν οριζόντια τα προγράμματα που σχεδιάζουμε.
Οι κύριες επενδυτικές προτεραιότητες της χώρας έχουν προσδιοριστεί σε μεγάλο βαθμό από την εθνική αναπτυξιακή στρατηγική (Έκθεση της Επιτροπής Πισσαρίδη). Από εκεί και πέρα, είναι αναγκαίο να ενισχύσουμε τη συμμετοχή των επιχειρήσεων μας σε ανταγωνιστικές αλυσίδες αξίας, με τις επιχειρηματικές ευκαιρίες να προσδιορίζονται μέσα από την εθνική στρατηγική έξυπνης εξειδίκευσης και από μία διαδικασία επιχειρηματικής ανακάλυψης, κάτι που αποτελεί και κανονιστική υποχρέωση των ευρωπαϊκών Κανονισμών.
12.Ασκείται κριτική εάν τελικά θα αξιοποιηθεί σωστά το νέο ΕΣΠΑ ώστε να μην επαναληφθούν τα λάθη του παρελθόντος, και να είναι αποτελεσματικό και να βελτιώσουν όντως την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων. Τι απαντάτε σε αυτό;
Μακριά από εμάς τόσο η ωραιοποίηση των καταστάσεων αλλά και η εύκολη ισοπεδωτική κριτική. Με βάση την πρόσφατη ειδική μελέτη του ΟΟΣΑ για την Ελλάδα, η χώρα μας κατατάσσεται στη δεύτερη από τις τρεις κατηγορίες των κρατών ως προς την αποτελεσματική αξιοποίηση των συγχρηματοδοτούμενων πόρων. Για την περίοδο 2014-2020 υπολογίζεται πως οι κοινοτικές πιστώσεις ενίσχυσαν το εθνικό ΑΕΠ κατά 1,6%.
Προφανώς θα πρέπει να τρέξουμε περισσότερο για να καλύψουμε το χαμένο έδαφος καθώς πλέον αποκλίνουμε σημαντικά στον ευρωπαϊκό δείκτη σύγκλισης έχοντας οπισθοχωρήσει λόγω της βαθιάς ύφεσης της προηγούμενης δεκαετίας κατά περίπου πέντε δεκαετίες. Και θα συμφωνούσα ότι τα πράγματα θα έπρεπε να είναι σημαντικά καλύτερα στο κομμάτι των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Είναι σαφές πως οι ενισχύσεις προς τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις θα πρέπει να πλέον κατευθύνονται σε σχέδια που προωθούν τις συνεργασίες (clusters) και την μεγέθυνση των ΜΜΕ (scaling up), τον εξωστρεφή προσανατολισμό, αντί της ενίσχυσης σχεδίων με αμφίβολη προστιθέμενη αξία.
Πηγή: ot.gr
