Πριν από 200 χρόνια η ίδρυση του πανεπιστημίου αποτέλεσε σημαντικό βήμα για την εμπέδωση της ελευθερίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Οι αγωνιστές της Επανάστασης με ελλείμματα στη μόρφωση αντιλήφθηκαν τη σημασία του και το συμπεριέλαβαν στις προτεραιότητες της επόμενης ημέρας του επαναστατικού αγώνα. Το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών υπήρξε το πρώτο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα στα Βαλκάνια.
Σήμερα το πανεπιστήμιο είναι ακόμη πιο σημαντικό για την ελεύθερη διεθνή πορεία της χώρας, ιδιαίτερα με τις πολλαπλές προκλήσεις που αντιμετωπίζει σε έναν ταχύτατα μεταβαλλόμενο κόσμο, σε μια αναθεωρητική γειτονιά σε πλήρη δημογραφική ανάπτυξη, σε αντίθεση με τη χώρα μας. Η πατρίδα χρειάζεται ένα παραγωγικό, καινοτόμο και συνειδητοποιημένο για τον ρόλο του πανεπιστήμιο για την κοινωνική και οικονομική της ανάπτυξη. Ενα πανεπιστήμιο που να διαμορφώνει ελεύθερους, υπεύθυνους, δημοκρατικούς και συνειδητοποιημένους πολίτες και συγχρόνως άριστα εκπαιδευμένους, εμπνευσμένους και καινοτόμους επιστήμονες.
Η ελευθερία έκφρασης σε αυτό το σύγχρονο πανεπιστήμιο είναι συνυφασμένη με την πολυδιάστατη αποστολή του για την προώθηση των επιστημονικών, κοινωνικών, φιλοσοφικών και πολιτικών ιδεών που θα βοηθήσουν τους πολίτες να αντιλαμβάνονται τον νέο κόσμο που διαμορφώνεται με την έκρηξη της τεχνολογίας, τις κοινωνικές αλλαγές των διαρκών μετακινήσεων πληθυσμών, τη συντελούμενη κλιματική αλλαγή που επηρεάζει πλέον όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και θα καθορίσει το μέλλον του πλανήτη. Γίνεται σήμερα εμφανές ότι η πανδημία που βλέπουμε έχει άμεση σχέση με τα ανωτέρω, τόσο στη γένεσή της όσο και στην αντιμετώπισή της.
Είναι όμως σήμερα το ελληνικό πανεπιστήμιο χώρος ελεύθερης έκφρασης; Μπορεί ο κάθε δημοκρατικός πολίτης να εκφέρει ελεύθερα λόγο στο ελληνικό πανεπιστήμιο; Αλήθεια, πότε μίλησε τα τελευταία χρόνια σε αμφιθέατρο ελληνικού πανεπιστημίου δημοκρατικά εκλεγμένος υπουργός Παιδείας; Εχουν τη δυνατότητα οι πρώην και οι νυν κυρίες υπουργοί Παιδείας να δώσουν ομιλία σε αμφιθέατρο ελληνικού πανεπιστημίου; Γιατί άραγε αδυνατούσε για χρόνια ο πρώην πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας να δώσει διάλεξη στο πανεπιστήμιο για θέματα παιδείας; Γιατί πολλές εκδηλώσεις πολιτικού, κοινωνικού, οικονομικού προβληματισμού με προσκεκλημένους ομιλητές διαφόρων ρευμάτων σκέψης που διοργανώνονται από μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας πραγματοποιούνται εκτός πανεπιστημίου, σε ξενοδοχεία ή συλλόγους, ενώ το πανεπιστήμιο διαθέτει θαυμάσια αμφιθέατρα και αίθουσες διδασκαλίας; Γιατί οι σύνοδοι των πρυτάνεων διοργανώνονται σε αίθουσες εκτός πανεπιστημίου;
Είναι πασιφανής αλήθεια στην ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά τελευταία και στην πλειοψηφία της κοινωνίας, ότι στο ελληνικό πανεπιστήμιο γίνονται δεκτοί να εκφράσουν άποψη μόνο αυτοί με τους οποίους συμφωνεί μια μειοψηφία του. Κάθε προσπάθεια να ακουστούν άλλες ιδέες, άλλες φωνές αποθαρρύνεται. Υπάρχει για δεκαετίες μετά τη Μεταπολίτευση μια ιδιότυπη, αυτοδιορισμένη ιδεολογική αστυνομία μέσα στο ελληνικό πανεπιστήμιο που εμποδίζει την ελεύθερη έκφραση, με την επίκληση ή και τη χρήση βίας. Ο ναός της ελεύθερης έκφρασης που θα έπρεπε να είναι το ελληνικό πανεπιστήμιο δυστυχώς αυτοαναιρείται αποδεχόμενος αυτή τη μειοψηφική και βίαιη πρακτική.
Αυτή η αυτοδιορισμένη ιδεολογική αστυνομία αλλοιώνει τον χαρακτήρα του πανεπιστημίου και το εμποδίζει να επιτελέσει τον ιερό ρόλο του για την κοινωνική, πολιτική και οικονομική ανάπτυξη του τόπου. Εχει τα τελευταία χρόνια επιβάλει την αποστασιοποίηση της πλειοψηφίας της ακαδημαϊκής κοινότητας, η οποία κουρασμένη, κάποια φοβισμένη, παρακολουθεί αυτή τη στέρηση ελευθερίας εκ του μακρόθεν. Μια στέρηση ελευθερίας που έχει γίνει κανονικότητα και με την πιο στενάχωρη μορφή της, αυτή της αυτολογοκρισίας.
Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία, αγαπητοί συνάδελφοι, αγαπητοί φοιτητές του ελληνικού πανεπιστημίου. Οταν συνηθίσουμε να ανεχόμαστε τη στέρησή της στον χώρο μας, αυτήν που αποτελεί το εκ των ων ουκ άνευ συστατικό της εκπαιδευτικής, ερευνητικής και ακαδημαϊκής δραστηριότητάς μας, κινδυνεύουμε να τη στερηθούμε παντού στη ζωή μας. Και βέβαια με τη συνδρομή μας να τη στερηθούν και οι πολίτες. Γιατί το πανεπιστήμιο γεννά τα επιστημονικά, κοινωνικά, επιχειρηματικά, πολιτικά στελέχη της κοινωνίας, είναι μέρος της ψυχής της. Καιρός με την ελεύθερη φωνή μας, πρώτα οι καθηγητές αλλά και οι φοιτητές, με τη θαρρετή και σώφρονα παρουσία μας, τη συμμετοχή μας να την προστατεύσουμε. Το οφείλουμε στους συμπολίτες μας και στη δημοκρατία μας.
Ο κ. Αχιλλέας Γραβάνης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Ομιλία στην εκδήλωση του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, με θέμα την ελευθερία.
