Διακόσια τριάντα χρόνια έχουν περάσει από το 1790, όταν ο Ξαβιέ ντε Μεστρ, ένας εύπορος, μορφωμένος γάλλος αξιωματικός και λάτρης των πτήσεων με αερόστατο, καταδικάστηκε στο Τορίνο, σε έξι εβδομάδες κατ’ οίκον περιορισμό για μια υπόθεση μονομαχίας. Τις σαράντα δύο αυτές ημέρες τις πέρασε έγκλειστος στη σοφίτα που χρησιμοποιούσε για υπνοδωμάτιο. Mην έχοντας τίποτα άλλο να κάνει, έγραψε ένα ευφυέστατο ημερολόγιο της περιπέτειάς του με τίτλο: «Ταξίδια στο δωμάτιό μου».
Ο Μεστρ φορούσε καθημερινά τα ρούχα εκστρατείας του: μπουρνούζι, πιτζάμες και παντόφλες. Οπλισμένος με εξερευνητική διάθεση και διεισδυτικό πνεύμα περιηγήθηκε σε όλα τα εμβληματικά και μη μέρη που του πρόσφερε ο χώρος: τον καναπέ, το γραφείο, το κρεβάτι του. Τα περιέγραψε όλα με ένα «νέο βλέμμα» ανακαλύπτοντας έναν ολόκληρο κόσμο μέσα σε λίγα τετραγωνικά.
Στο βιβλίο του Πολ Οστερ, με τίτλο «Travels in the Scriptorium», μια μικρή έκδοση 130 σελίδων, ένας άνθρωπος, ο κύριος Μπλανκ, κάθεται σε ένα δωμάτιο. Δεν έχει καμία ανάμνηση από την προηγούμενη ημέρα και δεν ξέρει πώς βρέθηκε εκεί. Μια κάμερα στην οροφή καταγράφει την κάθε του κίνηση. Σ’ ένα γραφείο υπάρχουν φωτογραφίες και σωροί χαρτιά. Τα αντικείμενα – όπως η ΛΑΜΠΑ, η ΚΑΡΕΚΛΑ – έχουν πάνω τους μια επιγραφή που αναφέρει το τι είναι το καθένα. Διάφοροι άνθρωποι επισκέπτονται τον κύριο Μπλανκ, ενώ εκείνος διαβάζει μια αποσπασματική ιστορία, για την οποία τού ζητείται να βρει ένα τέλος. Οι άνθρωποι αυτοί όμως είναι στη φαντασία του.
Ιδού δύο περίκλειστες αφηγήσεις που κάτι ίσως μας θυμίζουν. Διαφορετικές συνθήκες, ίδια χωροταξία: το δωμάτιο, ο εγκλεισμός. Εδώ και έναν χρόνο, οι συνθήκες μάς είναι γνώριμες. Οχι για 42 ημέρες, αλλά για σχεδόν 400, κάνουμε ατέλειωτα ταξίδια στα σπίτια μας, μικρά και μεγάλα. Τα σπίτια μας φιλοξενούν δραστηριότητες οι οποίες προ πανδημίας εξελίσσονταν έξω από αυτά. Τότε – πήγα να πω μια φορά κι έναν καιρό – τα παιδιά μας πήγαιναν σχολείο, εμείς πηγαίναμε στη δουλειά μας, κάποια βράδια πηγαίναμε θέατρο, σινεμά, κάποια μάλιστα και για φαγητό σε εστιατόρια!
Τώρα τα σπίτια μας δουλεύουν 24/7. Είναι χώροι διαρκούς λειτουργίας για όλες τις λειτουργίες. Ωστόσο, δεν είναι αυτός ο ρόλος τους, δεν σχεδιάστηκαν για μια τέτοια χρήση. Αλλά πλέον το σαλόνι έγινε γραφείο και παιδότοπος, το κρεβάτι εναλλακτικό γραφείο και αίθουσα προβολής κ.ο.κ. Καθώς ο χώρος εργασίας τείνει να ταυτιστεί με το σπίτι, αναρωτιέται κανείς εάν αυτό οδηγεί σε ένα πιο ευέλικτο χωροταξικό μοντέλο ή όχι. Υποτίθεται ότι οι κατοικίες δεν σχεδιάστηκαν για να στεγάζουν επιχειρήσεις, αλλά όταν η επιχείρηση θα είναι πλέον άυλη και θα «πλέει» από οθόνη σε οθόνη, τότε κάθε χώρος θα είναι χώρος στέγασής της.
Στην πλατφόρμα The Conversation δημοσιεύθηκε ένα άρθρο που εξετάζει ένα πρόβλημα που φώτισε ο εγκλεισμός: την έλλειψη προσωπικού χώρου. Τα τελευταία χρόνια, μια δημοφιλής τάση σχεδιασμού κατοικιών ήταν το λεγόμενο open space, η ανοιχτή διαβίωση. Η δημιουργία ενός ενιαίου πολυλειτουργικού χώρου, που να περιλαμβάνει την κουζίνα, το σαλόνι και την τραπεζαρία, αλλά και βοηθητικούς χώρους εργασίας. Η λύση αυτή σχεδιάστηκε για να εξυπηρετεί μέλη οικογενειών που καταλαμβάνουν μέρη του σπιτιού διαφορετικές ώρες της ημέρας. Ο εγκλεισμός ωστόσο σημαίνει πως όλοι είμαστε μαζί από χαραυγή σε χαραυγή. Οταν όμως όλοι είμαστε ταυτόχρονα παρόντες, πώς θα επιτευχθεί η πολυπόθητη ιδιωτικότητα; Τουλάχιστον ο Ξαβιέ ντε Μεστρ ήταν μόνος του και δεν συμμετείχε σε online συζητήσεις.
Ο Μεστρ όμως μας θύμισε τι είναι περιπλάνηση, έστω και σε λίγα τετραγωνικά. Η περιήγηση, η φλανερί, η λογοτεχνία της αστικής περιπλάνησης είναι ένα πολύ σημαντικό είδος πεζού λόγου. «Ο πλάνης των πόλεων, όπως και ο αναγνώστης, δεν είναι ποτέ μόνος αλλά διαρκώς καταδύεται στην ιστορία και την πολιτική δημιουργώντας νέους συσχετισμούς» αναφέρει ένας από τους καλύτερους φλανέρ που διαθέτουμε στη χώρα μας, ο δοκιμιογράφος Νικήτας Σινιόσογλου. Τι γίνεται όμως με τον πλάνητα του διαμερίσματος, εκείνον που περιηγείται διαρκώς στο ίδιο του το δοχείο ζωής σαν ένας Ξαβιέ ντε Μεστρ με άγνωστο χρόνο ποινής; Τι είδους συσχετισμούς μπορεί να δημιουργήσει αυτός ο νέου τύπου εξερευνητής που δεν αναζητά το πνεύμα του κάθε τόπου αλλά το πνεύμα του απόλυτα δικού του χώρου και κατ’ επέκταση του σώματός του; Οι σημασίες των καθημερινών αντικειμένων, τα ψυχικά αποτυπώματα των χιλιοπατημένων τετραγωνικών έχουν άραγε δημιουργήσει μέσα σε αυτό το διάστημα ένα νέο εσωτερικό τοπίο; Γεννιούνται μήπως νέες αφηγήσεις μέσα από ένα απολύτως γνώριμο μονοπάτι; Προκύπτει ένας νέος μηχανισμός του να ζεις ένδον; Και πώς άραγε αυτή η μοναδική στην ανθρώπινη ιστορία εμπειρία θα επηρεάσει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των μετά COVID-19 ιδιωτικών χώρων; Θα υπάρξουν κατάλληλοι ελιγμοί δημιουργικότητας ώστε να φωτιστούν τα πράγματα που ξέραμε (ή νομίζαμε πως ξέραμε) με έναν άλλο τρόπο; Ερωτήματα που είναι πολύ δύσκολο να απαντηθούν σε μια συνθήκη που βρίσκεται διαρκώς εν εξελίξει.
Πριν από έναν αιώνα ο Περικλής Γιαννόπουλος έλεγε: «Ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος. Οκτώ μήνας ο άνθρωπος ζει ευδαιμόνως εις την ύπαιθρον». Και ο μεγάλος αρχιτέκτονας Αρης Κωνσταντινίδης συμπλήρωνε: «Θα μπορούσα να ζω στην Ελλάδα κάτω από ένα υπόστεγο». Ζούμε σε μια χώρα που με ποικίλους τρόπους μάς καλεί να βγούμε έξω, μια εποχή που είμαστε υποχρεωμένοι να μένουμε μέσα. Ο άνθρωπος του on the road γίνεται άνθρωπος online.
Οταν ο στόχος μας είναι η κοινωνική αποστασιοποίηση, δραστηριότητες και χόμπι που εξαρτώνται από την προσωπική παρουσία περνούν στη λογική της ψηφιακής κοινοτικής πλατφόρμας. Ετσι σχεδιάζουμε κοινές, online εμπειρίες μαγειρέματος, κοινές online μουσικές εμπειρίες κ.ο.κ. Το σπίτι μετασχηματίζεται σε ένα δυνητικά open studio, όπου ό,τι μπορεί να μοιραστεί, μοιράζεται.
Πώς θα είναι τα σπίτια μας μετά την πανδημία; Στα ιδιάζοντα θέματα που γεννά η COVID-19, νομίζω ότι η συμβουλή που «κλειδώνει» καλύτερα είναι τα σοφά λόγια του Γιόγκι Μπέρα, ενός αμερικανού παίκτη του μπέιζμπολ: «Είναι δύσκολο να κάνεις προβλέψεις, ειδικά για το μέλλον».
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
