Η επέτειος ενός εμβληματικού γεγονότος, όπως η Επανάσταση του 1821, είναι πολυδιάστατη διαδικασία. Περιλαμβάνει πολλές επιστροφές, μέσα από πολλές διαδρομές, σε ένα παρελθόν που έθεσε τον θεμέλιο λίθο της νεότερης Ελλάδας. Καθεμία από αυτές τις επιστροφές δίνει την ευκαιρία να δούμε διαφορετικές όψεις του 1821.
Στον ύστερο 20ό αιώνα, η ιστορική έρευνα και η ιστοριογραφία εστίασαν σε πεδία της σύγχρονης κυρίως ελληνικής ιστορίας, αφήνοντας κατά μέρος τη μελέτη του 1821. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον αλλά και ελπιδοφόρο ότι, καθώς πλησιάζει η επέτειος των 200 χρόνων, o Αγώνας ξανάρχεται στο προσκήνιο. Ερευνητικά προγράμματα ιστορίας, νέες μελέτες και εκδόσεις, έρευνες γύρω από επιστήμες και τέχνες με ιστορικά ενδιαφέροντα (λογοτεχνία, εικαστικές τέχνες, αρχιτεκτονική κ.λπ.), συνέδρια και συμπόσια πραγματοποιούνται ή προγραμματίζονται για το 2021. Η πρόσφατη αναζωογόνηση του επιστημονικού εμνδιαφέροντος ήδη αποδίδει καρπούς με σημαντικές δημοσιεύσεις, ενώ καλλιεργεί προσδοκίες για την περαιτέρω ανάπτυξη των ιστορικών μας γνώσεων. Αξίζει να υπογραμμίσουμε τη σημασία δύο πεδίων. Ολοκληρώνονται ή βρίσκονται σε εξέλιξη προγράμματα ψηφιοποίησης τεκμηρίων και ιστορικού υλικού που αναμφίβολα θα πολλαπλασιάσουν τις δυνατότητές μας να προσεγγίσουμε πτυχές του 1821, ενώ θα είναι πολλαπλώς χρήσιμα για εκπαιδευτικούς σκοπούς στο μέλλον, όχι μόνο στη βραχεία διάρκεια του επετειακού έτους. Η ψηφιοποίηση δεν υποκαθιστά το χαρτώο ή έντυπο υλικό και το αρχείο, αλλά αποτελεί χρήσιμο εργαλείο. Επίσης, αρκετές έρευνες στρέφονται στη διεθνική και παγκόσμια διάσταση της Ελληνικής Επανάστασης, αναδεικνύοντας διασυνδέσεις της με επαναστάσεις και κινήματα τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, μέσα από την κίνηση των ανθρώπων, των ιδεών, των επαναστατικών λεξιλογίων και πρακτικών. Αντίστοιχο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η έρευνα των οθωμανικών πηγών.
Αν όμως οι ιστορικές έρευνες δίνουν νέους καρπούς, σίγουρα δεν περιορίζονται μόνο στην περίοδο του Αγώνα. Πέρα από το ίδιο το γεγονός, σημαντική είναι η ιστορία του 1821 και μέσα από τους τρόπους που κατανοήθηκε, ερμηνεύτηκε, μνημονεύτηκε, εορτάστηκε από τους μεταγενέστερους. Η Επανάσταση κατέχει πολύ σημαντική θέση στην ελληνική ιστορική κουλτούρα, στη συλλογική και δημόσια μνήμη. Οι ερμηνείες και οι αναπαραστάσεις της συνδέθηκαν με ποικίλα πολιτικά, κοινωνικά και ιδεολογικά διακυβεύματα. Από τον «ρομαντικό» 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας, η κατανόηση των «εικόνων» της Επανάστασης στην ιστορική κουλτούρα και στη δημόσια ιστορία συνδέει τον Αγώνα με κρίσιμες όψεις της ελληνικής εθνικής ταυτότητας και της πορείας των νεότερων Ελλήνων.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο εικοστός αιώνας παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς η επέτειος της εκατονταετηρίδας, οι πόλεμοι, οι πολιτικές μεταβολές, η αποκρυστάλλωση ισχυρών πολιτισμικών και ιδεολογικών ρευμάτων συνέβαλαν στη διαρκή επίκληση αλλά και στις ποικίλες αναπαραστάσεις και «χρήσεις» της Επανάστασης και της κληρονομιάς της. Η ίδια η ιστοριογραφία και η ιστορική σκέψη διατηρούν σύνθετους αλλά πυκνούς δεσμούς με τα ποικίλα «παρόντα» του 1821. Από τον Ι. Κορδάτο μέχρι τον Γ. Σκαρίμπα, εντελώς ενδεικτικά, από τον Θεόφιλο μέχρι τον Ν. Καζαντζάκη, από τη γενιά του 1930 μέχρι τις πρόσφατες αναγνώσεις του Μακρυγιάννη, στοχαστές, ποιητές, συγγραφείς, καλλιτέχνες δημιουργούν και αναδημιουργούν το 1821, συνδέοντάς το με τοπικές, πολιτικές, ιδεολογικές, πολιτισμικές ταυτότητες και ζητούμενα. Η στροφή προς τη μελέτη των τρόπων που ερμηνεύσαμε, μνημονεύσαμε αλλά και εορτάσαμε το 1821, σε επίπεδο εθνικό, τοπικό αλλά και διασπορικό, εμπλουτίζει τις ιστορικές μας γνώσεις καθώς και την κατανόηση ότι η Ιστορία έχει πολλούς χρόνους. Το ’21 έχει αποκτήσει την «αλήθεια» του και μέσα από τις πολύμορφες προσλήψεις και αποτυπώσεις του.
Η πολλαπλότητα του ιστορικού χρόνου συνδέεται και με μια άλλη διάσταση: μια ευρεία θεώρηση του 1821 μπορεί και πρέπει να αλλάζει την εστίαση του φακού μέσα από τον οποίο το βλέπουμε. Η Επανάσταση έχει σαφώς τον δικό της χρονικό ορίζοντα, αλλά δεν εξαντλείται σε αυτόν. Είναι αφετηρία για τη δημιουργία ενός κράτους αλλά και για τη διαμόρφωση μιας εθνικής κοινωνίας. Η επέτειος, επομένως, στέκεται σ’ αυτό το μεταίχμιο του χρόνου που επιτρέπει να εξετάσουμε και να αναστοχαστούμε τις διαδρομές της χώρας μας στη διάρκεια δύο αιώνων. Αρκετές επέτειοι ξοδεύονται σε έναν επιδερμικό και μάλλον παρωχημένο αυτο-εγκωμιασμό, αλλά και αρκετές ερμηνείες γύρω από τον χαρακτήρα και τις ιστορικές διαδρομές της Ελλάδας εγκλωβίζονται στον αυτο-οικτιρμό ή στην αφήγηση μιας ιστορίας «αποτυχιών» και «ελλειμμάτων». Η αποστασιοποίησή μας από αυτό το δίπολο στην επέτειο των διακοσίων χρόνων από το 1821 θα αποτελούσε από μόνη της ένα αξιοσημείωτο και σημαντικό βήμα προς το μέλλον. Γιατί οι επέτειοι δεν αφορούν αποκλειστικά το παρελθόν. Ενσωματώνουν το παρελθόν στο παρόν, με στόχο να το κληροδοτήσουν στο μέλλον. Να τιμήσουμε λοιπόν, να εορτάσουμε, αλλά και να στοχαστούμε γύρω από «το 1821 και τις αλήθειες του», προσβλέποντας σε όσα θέλουμε και μπορούμε συλλογικά να κάνουμε στο μέλλον.
*Η κυρία Εφη Γαζή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιστορίας στο Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
