Τώρα η αρρώστια / έχει ανθρώπινα μάτια / σαν τον μυστικό Αμνό του Βαν Αϊκ
Τον προσκυνάμε όλοι μαζί με το κρύο στις πλάτες μας / και μια χαρακιά ήλιου στα χαρτιά μας
O ιός του Θεού, / ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμου
«Ο Αμνός», Γιώργος Βέλτσος (2020)
«Δεν ξέρω πώς να το θέσω, αλλά πρόσφατα φαίνεται ότι ο εγκέφαλός μου είναι σπασμένος. Δεν λειτουργώ με την ψυχική ταχύτητα που έχω συνηθίσει. Νιώθω τον εαυτό μου να προσπαθεί να εντοπίσει λέξεις που θέλω να χρησιμοποιήσω, όπως «επαγρύπνηση» (μου πήρε μια ολόκληρη μέρα για να το θυμηθώ)» γράφει η Τζέσικα Γκρος στον «New Yorker».
Οι σκέψεις αυτές, όταν τις διάβασα, μου ήταν πολύ οικείες. Φαίνεται πως δεν αφορούν μόνο τη συντάκτρια του άρθρου. Αρκετές φορές, το τελευταίο έτος, μου έχει συμβεί το ίδιο. Στην αρχή το απέδιδα σε θέματα ηλικίας, αλλά, δόξα τω Θεώ, ακόμη η μνήμη καλά κρατεί. Εχει να κάνει με το καταναγκαστικό multitasking και τη σύγχυση που έχουν επιφέρει ο εγκλεισμός, το λοκντάουν και η σχεδόν τυραννική, αυτοτιμωρητική ενασχόληση με τα σόσιαλ μίντια, τις ειδήσεις, τις σειρές του Νetflix κ.λπ. Αυτή η βουλιμική κατανάλωση μπουκώνει το υποσυνείδητο. Ευτυχώς, έχω μια διέξοδο μέσω της λογοτεχνίας και έτσι πιθανόν να μην είναι τυχαίο πως ένας ήρωάς μου στο κείμενο που γράφω τώρα ισχυρίζεται:
«Κολυμπάμε σε μια θάλασσα, στο υγρό στοιχείο για τόσο πολύ καιρό, που δεν το βλέπουμε πια. Είμαστε μόνοι μας και το μόνο που έχουμε είναι η ψυχαγωγία. Τα πάντα είναι ψυχαγωγία. H πόλη είναι ένα γκέτο ψυχαγωγίας, εξάρτησης, σε οδηγεί σε μια ζωή πέρα κι από τη μοναξιά. Υπάρχει παντού. Σε εξουθενώνουν. Σε σκοτώνουν με ψυχαγωγία. Κι έτσι κάθεσαι στην πόλη σου και αφήνεσαι σε αυτή την τρέλα, σε αυτή τη συνεχή ενασχόληση, την παράλληλη δράση, όπου τίποτα δεν ολοκληρώνεται κι όλο και κάποιο νέο προστίθεται. Ζεις μέσα σε αυτόν τον ατέρμονο κοχλία κι ασχολείσαι με τόσο ανούσια, διασπαστικά πράγματα, που καμία σχέση δεν έχουν με τη δική σου ζωή, με τη δική σου αλήθεια, ώσπου τελικά τα ίδια τα πράγματα σε δηλητηριάζουν και πεθαίνεις. Και πεθαίνεις χωρίς να έχεις μεγαλώσει ποτέ».
Ο ήρωας αυτός έχει έντονα ψυχολογικά προβλήματα που δεν άπτονται της πανδημίας. Ωστόσο το κλίμα είναι ενδεικτικό. Βέβαια δεν είναι μόνο το multitasking που μας κάνει να νιώθουμε μπερδεμένοι. Είναι και το άγχος. Τα χρόνια υψηλά επίπεδα της ορμόνης κορτιζόλης, η οποία σχετίζεται με το άγχος, μπορούν να οδηγήσουν σε διαταραχές της μνήμης σε υγιείς ενηλίκους, δήλωσε η Mori Mikolajczak, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Catholique de Louvain στο Βέλγιο, η οποία μελετά τη γονική εξουθένωση.
Οι λύσεις που προτείνουν οι ειδικοί είναι κλασικές. Να δουλεύουμε ένα θέμα τη φορά, να έχουμε ανοιχτό ένα παράθυρο στον υπολογιστή, να κάνουμε διαλείμματα. Πόσα από αυτά όμως είναι δυνατά σε μια ζωή που περιορίζεται σε ένα διαμέρισμα, σε ένα εργασιακό τοπίο που στενεύεται σε μια οθόνη και ένα πληκτρολόγιο; To burnout, το «κάψιμο» όπως λέγαμε του εγκέφαλου, δεν είναι απλά ένας σύγχρονος trendy όρος. Είναι πραγματικότητα και είναι μέρος της ζωής μας.
Λύσεις δεν υπάρχουν; Μια βόλτα στον Λυκαβηττό ή στο Ζάππειο με τον δύο ετών γιο μου κατεβάζει τα επίπεδα του άγχους, ανανεώνει τις εικόνες, αλλά ακολουθεί η μοιραία επιστροφή στην Ιθάκη του σπιτιού και όλοι ξέρουμε οι σύγχρονες Ιθάκες τι σημαίνουν.
«Ο κόσμος είναι φτιαγμένος για να καταλήξει σ’ ένα ωραίο βιβλίο» έλεγε ο γάλλος ποιητής Στεφάν Μαλαρμέ. Το βιβλίο ωστόσο έγινε οθόνη και μας καίει σταδιακά τις αισθήσεις. Ο ίδιος έχει πει και το σπουδαίο: «Η σάρκα, αλίμονο, είναι θλιβερή, κι έχω διαβάσει όλα τα βιβλία». Η παραλλαγή εδώ είναι: «Η σάρκα, αλίμονο, είναι θλιβερή, κι εξαντλούμεθα διαρκώς online».
Η κοινωνία του θεάματος του Γκι Ντεμπόρ κατασκήνωσε στο σαλόνι μας, ξάπλωσε στο κρεβάτι μας, σφήνωσε στην παλάμη μας και σιγά-σιγά μας καταπίνει.
Θα μου πείτε, στο σπίτι δεν ψυχαγωγούμεθα μόνο, εργαζόμαστε. Η τηλεεργασία ήρθε για να μείνει. Η πλατφόρμα Ζoom μονοπωλεί σχεδόν τις επαφές μας. Κι εδώ όμως οι συνθήκες δεν είναι άμοιρες προβλημάτων. Στο πρώτο άρθρο που εξετάζει συστηματικά την κούραση (fatigue) που προκύπτει από τις τηλεδιασκέψεις με Zoom, το οποίο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Technology, Mind and Behavior» στις 23 Φεβρουαρίου, ο καθηγητής Jeremy Bailenson, διευθυντής του Virtual Human Interaction Laboratory του Στάνφορντ, έχει εντοπίσει τέσσερις συνέπειες των παρατεταμένων συνομιλιών βίντεο που λέει ότι συμβάλλουν στο συναίσθημα που είναι κοινώς γνωστό ως Ζoom fatigue.
Ο χρόνος του eye contact που κάνουμε σε συνομιλίες βίντεο αλλά και το μέγεθος των προσώπων στις οθόνες είναι αφύσικα. Το να βλέπεις τον εαυτό σου κατά τη διάρκεια συνομιλιών βίντεο σε πραγματικό χρόνο είναι κουραστικό. Οι συνομιλίες μέσω βίντεο μειώνουν δραματικά τη συνηθισμένη κινητικότητά μας. Το γνωστικό φορτίο είναι πολύ υψηλότερο στις συνομιλίες βίντεο.
Εργασία και χαρά, λοιπόν, στο σπίτι μας με τις οθόνες μας. Ενας εκρηκτικός συνδυασμός που μαζί με την έλλειψη επαφής, την απουσία «πραγματικής ζωής», τον εγκλεισμό, την ομοιομορφία δημιουργούν πρωτόγνωρες κοινωνικές συνθήκες που θα επηρεάσουν σοβαρά τις μετά COVID ζωές μας.
Την ίδια στιγμή που όλα αυτά συμβαίνουν στον μικρό μας πλανήτη, ένα ρομποτικό ρόβερ από τις ΗΠΑ και διαστημικές συσκευές από την Κίνα και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα εξερευνούν τον Αρη. Κάποτε ο μέγας συγγραφέας Φίλιπ Ντικ είχε πει: «Εάν αυτός ο πλανήτης σάς φαίνεται χάλια, θα πρέπει να δείτε τους άλλους». Δεν είναι μια σκέψη που μας δίνει κουράγιο ακριβώς, αλλά τουλάχιστον υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να μην είμαστε μόνοι.
*Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
