Οι καθρέφτες του μυαλού μας

Κάπου εκεί στο βάθος του μυαλού μας, σε περιοχές του προκινητικού φλοιού και του κάτω βρεγματικού λοβού, υπάρχουν ομάδες νευρικών κυττάρων που ενεργοποιούνται όταν εκτελούμε μια κινητική δραστηριότητα, αλλά και όταν παρατηρούμε μια παρόμοια δραστηριότητα να εκτελείται από κάποιον άλλον. Για αυτόν τον λόγο τους αποκαλούμε «νευρώνες καθρέφτες» (mirror neurons).

Η δράση τους παίζει σημαντικό ρόλο στις αποκαλούμενες τεχνικές «νοερής εξάσκησης» (mental training), κατά τις οποίες φανταζόμαστε την επανάληψη μιας κίνησης ή δεξιότητας, δίχως όμως την πραγμάτωση κάποιας φυσικής κίνησης.

Κατά τη νοερή εξάσκηση έχουμε τη δυνατότητα να ανακαλούμε αναπαραστάσεις από αντικείμενα ή καταστάσεις τα οποία απέχουν από το πεδίο αντίληψής μας, στοχεύοντας στην εύρεση και στην επεξεργασία πληροφοριών που θα μας οδηγήσουν στη λήψη μιας απόφασης ή στη βελτίωση κάποιας απόδοσής μας (γνωστικής ή κινητικής). Προσομοιώνοντας την κίνηση, προστίθενται αισθητικές λειτουργίες, όπως η κιναίσθηση (νιώθω ότι κλωτσώ την μπάλα), η οπτική εξάσκηση (με βλέπω να κλωτσώ την μπάλα), η ακουστική εξάσκηση (ακούω μέσα μου το χτύπημα της μπάλας) και πολλοί άλλοι αισθητικοί συνδυασμοί.

Η νοερή αυτή διαδικασία εξάσκησης μπορεί να επιτελεστεί με δύο τρόπους. Με τη λεγόμενη εξωτερική εξάσκηση, κατά την οποία το άτομο φαντάζεται ως παρατηρητής την εκτέλεση από κάποιον άλλον μιας δραστηριότητας ή κίνησης, και με την εσωτερική εξάσκηση, κατά την οποία φαντάζεται τον εαυτό του να εκτελεί την κίνηση. Και οι δύο αυτές εφαρμογές της νοερής εξάσκησης χρησιμοποιούν τα ίδια νευρωνικά στοιχεία και τις εγκεφαλικές περιοχές, όπως και οι πραγματικές εκούσιες κινήσεις μας. Το αποτέλεσμα λοιπόν είναι αναπόφευκτα θετικό στην αποτύπωση και στη βελτίωση κινητικών προτύπων, γεγονός που καθιστά τη νοερή εξάσκηση ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο στις επιστήμες της άσκησης και της αποκατάστασης.

Προπόνηση παρατήρησης

Επιπρόσθετα, στη νοερή εξάσκηση με τους παραπάνω τρόπους, τα τελευταία χρόνια έχει υιοθετηθεί και η τεχνική της λεγόμενης «προπόνησης παρατήρησης» (observational training), όπου το άτομο βλέπει και παρακολουθεί μία κίνηση/δραστηριότητα την οποία εκτελούν άλλοι, δίχως να δραστηριοποιεί τα μέλη του σώματος που συμμετέχουν στην εκτέλεση. Ετσι, μέσα από επανάληψη της παρατήρησης μιας σωστής τεχνικά εκτέλεσης σε πραγματικό χρόνο ή μέσω βίντεο καταγραφής, ακολουθεί και ολοκληρώνει νοερά την κίνηση και το σενάριο της δραστηριότητας, τα οποία τελικά εμπεδώνονται στις αντίστοιχες εγκεφαλικές περιοχές, ως διαδικασία κινητικής μάθησης και εν τέλει ως σωστές πρακτικές.

Οι μελέτες έχουν δείξει βελτίωση σε σημαντικό βαθμό των δομικών στοιχείων της κίνησης, όπως η δύναμη, η ταχύτητα, η ευκινησία, αλλά και πιο σύνθετων στοιχείων, όπως η νευρομυϊκή συναρμογή και η βελτίωση της γενικής κινητικότητας και ανεξαρτησίας των ατόμων, ειδικά πασχόντων από νευρομυϊκά σύνδρομα και ηλικιωμένων ατόμων.

Αν και πρώτα εφαρμόστηκαν ως τεχνικές στον χώρο του αθλητισμού με στόχο τη βελτίωση τεχνικών προτύπων αλλά και ψυχολογικών παραμέτρων της απόδοσης, οι προσπάθειές μας έχουν μετατοπιστεί στον χώρο της αποκατάστασης με πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Ετσι, σε μελέτες που διεξάγουμε παρακινούμε άτομα με νόσο του Parkinson αλλά και ηλικιωμένα άτομα με προβλήματα κινητικότητας να βελτιώσουν τη μετακίνησή τους, την αποφυγή εμποδίων, τη στρατηγική ολοκλήρωσης δραστηριοτήτων και άλλα ανάλογα, μέσα από προπόνηση παρατήρησης, κατά την οποία έχουμε δημιουργήσει αντίστοιχα βίντεο με τη σωστή εκτέλεση από κάποιον δίχως προβλήματα. Τα βίντεο για την κάθε κίνηση/δραστηριότητα είναι δημιουργημένα με δύο τρόπους. Πρώτα, να δείχνουν το άτομο που εκτελεί και ο ασθενής να το βλέπει ακολουθώντας το σενάριο νοερά (επαναλαμβανόμενα) και έπειτα να δείχνουν τον χώρο που κινείται το άτομο καθώς εκτελεί και ό,τι άλλο κάνει με τα άκρα του (σαν να βλέπει μέσα από τα μάτια του). Παράλληλα, καταγράφουμε αιμοδυναμικά τη λειτουργική ενεργοποίηση του κινητικού φλοιού και αναλύουμε εμβιομηχανικά τα στοιχεία της κίνησης ώστε να υπολογίσουμε τα βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα της μεθόδου στην κινητικότητά τους, σε συνάρτηση και με τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους.

Η κινητική μάθηση που επέρχεται (motor learning) χρησιμοποιεί δύο μηχανισμούς. O πρώτος είναι εξαρτώμενος από τη χρήση/επανάληψη της παρατήρησης (use-dependent learning) και δημιουργεί χωρο-χρονικές αλλαγές της κίνησης στον κινητικό φλοιό, ενώ ο δεύτερος στηρίζει τη μάθηση μέσω της πρόβλεψης του αποτελέσματος ή της ροής της κίνησης από φάση σε φάση (predictive learning), με ανάλογες αλλαγές στον κινητικό φλοιό, μέσω της παρεγκεφαλίδας και του βρεγματικού φλοιού.

Επί το έργον

Μπορούμε λοιπόν να βελτιώσουμε την κινητικότητά μας και να προβλέψουμε τις αρνητικές συνέπειες των πτώσεων, ειδικά στα ηλικιωμένα άτομα, αφιερώνοντας λίγα λεπτά νοερής εξάσκησης στην καθημερινότητά μας, ακολουθώντας τεχνικές όπως οι παρακάτω:

l Να επιλέξουμε καθημερινές δραστηριότητες (π.χ. ανέβασμα-κατέβασμα σκάλας, περπάτημα προς τα πίσω, αποφυγή εμποδίων κ.ά.) κατά τις οποίες κοιτώντας τον χώρο και τα αντικείμενα θα σκεφτόμαστε πως οι ίδιοι εκτελούμε, επαναλαμβανόμενα και με διαφορετική ταχύτητα εκτέλεσης.

l      Να καταγράψουμε με το κινητό τηλέφωνο κάποιον άλλον που θα εκτελεί με σωστό τρόπο (και σε διαφορετικές ταχύτητες) δραστηριότητες όπως οι παραπάνω και να ακολουθούμε νοερά και επαναλαμβανόμενα την κίνησή του.

l      Να καταγραφεί με το κινητό τηλέφωνο η κίνηση στον χώρο από κάποιο άτομο που εκτελεί σωστά, έχοντάς το τοποθετημένο μπροστά του σαν να βλέπουμε μέσα από τα μάτια του (και σε διαφορετικές ταχύτητες), σε δραστηριότητες όπως οι παραπάνω και να ακολουθούμε σκεπτόμενοι νοερά τη δική μας μετακίνηση στον χώρο.

l      Να βρούμε πιο σύνθετες δραστηριότητες, όπως τρέξιμο στην ύπαιθρο, διάφορα αθλήματα, ασκήσεις δύναμης, ισορροπίας και ευκινησίας, μέσω βίντεο από το Διαδίκτυο (youtube, google κ.λπ.) και να εκτελούμε προπόνηση παρατήρησης, ταυτιζόμενοι με την κάθε κίνηση και το άτομο που εκτελεί, καθ’ όλη τη διάρκεια (π.χ. επιλέγω και ακολουθώ αποκλειστικά έναν παίκτη του μπάσκετ σε ό,τι κάνει στη διάρκεια του αγώνα).

Παραφράζοντας τη ρήση που λέει πως «τα μάτια είναι ο καθρέφτης της ψυχής», θα μπορούσαμε να πούμε ανάλογα, το πνεύμα και η λογική μας μπορούν να καθρεφτίσουν μέσα από τα μάτια μας τον κόσμο γύρω μας, χρησιμοποιώντας την παρατήρηση και την εξομοίωση, δημιουργώντας νέα νευρωνικά κυκλώματα και τελειοποιώντας τα συνθετικά στοιχεία της κίνησής μας και της διαβίωσής μας.

Ο δρ Παναγιώτης Β. Τσακλής είναι καθηγητής Εμβιομηχανικής και Εργονομίας, ΤΕΦΑΑ – Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ερευνητής, Τμήμα Μοριακής Ιατρικής και Χειρουργικής, Karolinska Institute, Sweden (ptsaklis@gmail.com).