Η ανώτατη εκπαίδευση της χώρας μπαίνει σε περίοδο νέας έντασης. Και αν κάποιος θεωρεί ότι η ένταση αυτή θα προκληθεί μόνο από τα νέα σώματα φύλαξής τους, μάλλον κάνει λάθος: Το καλύτερο ακολουθεί!
Όλες οι πληροφορίες αναφέρουν ότι το υπουργείο Παιδείας σχεδιάζει «μεταβίβαση» εξουσίας στα ανώτατα Ιδρύματα από το πρυτανικό Συμβούλιο και τη Σύγκλητο τους, στα νέα Συμβούλια Διοίκησης. Τα οποία δεν θα είναι συμβουλευτικά ή γνωμοδοτικά όργανα, αλλά θα είναι πανίσχυρα και θα αποτελούν το κύριο όργανο διοίκησης των πανεπιστημίων.
Ο σχεδιασμός μάλιστα, όπως μαθαίνω, είναι τα εσωτερικά μέλη των Συμβουλίων (περίπου τα μισά του συνόλου τους) να εκλέγονται, ώστε να αποκατασταθεί η ιδέα του «ψήφου» στη συνείδηση των πανεπιστημιακών.
Στην συνέχεια, ωστόσο, οι εσωτερικοί που θα εκλέγονται ως μέλη των Συμβουλίων, σύμφωνα με την πρόταση που συζητείται, θα έχουν πολύ περισσότερες εξουσίες από το σημερινό πρυτανικό συμβούλιο, καθώς δεν θα ελέγχονται από τη Σύγκλητο του Ιδρύματος.
Δηλαδή: θα επιλέγουν τα εξωτερικά μέλη τους, θα εκλέγουν τον πρύτανη μεταξύ τους, θα διαχειρίζονται οικονομικά και στρατηγικά σχέδια…Οι πρυτάνεις των ΑΕΙ, ανώτατη θέση κύρους σήμερα στα ΑΕΙ και εκλεγμένοι εκπρόσωποι τους, με το νέο αυτό μοντέλο θα είναι μαλλον υπάλληλοι τους.
Προς ενίσχυση των πελατειακών σχέσεων…
Οπότε όπως το βλέπω, αυτό το μοντέλο είναι πιθανότερο τελικά να αυξήσει αντί να μειώσει στο κάθε Ίδρυμα τις πελατειακές σχέσεις και τα φαινόμενα νεποτισμού. Αντί για πρύτανη που τον ελέγχει η Σύγκλητος, θα έχεις τώρα έναν (απροσδιόριστο ακόμη) αριθμό πανεπιστημιακών, που δεν τους ελέγχει κανένας…
Εξηγούμαι: τι αντιγράφουμε και πως το προσαρμόζουμε στην ελληνική πραγματικότητα.
Αντιγράφουμε το αγγλοσαξωνικό μοντέλο. Στο εξωτερικό όμως και ειδικά τις ΗΠΑ (που κυρίως μας εντυπωσιάζουν) τα Συμβούλια διοίκησης, διοικούν πανεπιστήμια που χρηματοδοτούνται από μεγάλα funds, δωρεές, κληροδοτήματα και σε ένα μικρό βαθμό από το κράτος. Στις χώρες αυτές έχει υιοθετηθεί ένα εταιρικό μοντέλο διακυβέρνησης, η μεταφορά του οποίου στην Ελλάδα προσκρούει αφενός στους περιορισμούς του άρθρου 16 και του αυτοδιοίκητου του πανεπιστημίου και αφετέρου είναι αντίθετο στο παραδοσιακό ελληνικό μοντέλο διακυβέρνησης.
Το κυριότερο εμπόδιο εδώ όμως είναι το συνταγματικά κατοχυρωμένο αυτοδιοίκητο του πανεπιστημίου.
Διορισμός πρύτανη από ένα Συμβούλιο εάν απαρτίζεται κυρίως από εξωτερικά μέλη εγείρει σοβαρά θέματα αντισυνταγματικότητας, ιδιαίτερα αν τα εξωτερικά μέλη δεν είναι εκλεγμένα, αλλά επιλεγμένα από τα εσωτερικά μέλη του Συμβουλίου. Από την άλλη, αν τα εξωτερικά μέλη εκλέγονται απευθείας από την ακαδημαϊκή κοινότητα, αξιόλογοι εξωτερικοί υποψήφιοι θα είναι διστακτικοί να θέσουν τον εαυτό τους σε μια τέτοια εκλογική δοκιμασία. Γιατί να το κάνουν άλλωστε, όταν μάλιστα είναι γνωστή η τύχη των Συμβουλίων κατά την πρώτη εφαρμογή τους στη χώρα μας.
Οι κίνδυνοι
Ο κίνδυνος εδώ είναι να προκύψουν Συμβούλια δεύτερης διαλογής. Εάν πάλι το Συμβούλιο απαρτίζεται κυρίως από εσωτερικά μέλη, τότε οδηγούμαστε στο ίδιο αποτέλεσμα: τα εξωτερικά μέλη θα είναι κυρίως «διακοσμητικά».
Οι αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο διοικούνται τα πανεπιστήμια θα πρέπει να βρίσκουν (τουλάχιστον αρκετά) ευήκοα ώτα μέσα στα ίδια τα πανεπιστήμια και όχι μόνο απέξω. Αυτό από μόνο του προϋποθέτει μακρύ και εξαντλητικό διάλογο καθώς χωρίς συναίνεση όποιο νέο μοντέλο διοίκησης είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Η διαπίστωση αυτή αφορά κάθε οργανισμό και αυτό το γνωρίζουν όσοι μελετούν ή ασχολούνται με τη Διοίκηση Αλλαγών, πολλώ δε μάλλον όταν μιλάμε για το ελληνικό πανεπιστήμιο το οποίο έχει συνηθίσει εδώ και δεκαετίες να πορεύεται με ανώτατο όργανο διοίκησης τη Σύγκλητο.
Οι παραπάνω περιορισμοί πρέπει να προβληματίσουν, γιατί μια στρεβλωμένη μεταφορά του θεσμού των Συμβουλίων στην ελληνική πραγματικότητα, θα είναι μια «μεταρρύθμιση» κενού περιεχομένου. Και το πιο ουσιώδες δεν θα αποκλείει συναλλαγές των υποψηφίων με το εκλογικό σώμα, κάτι που αποτελεί και το κύριο επιχείρημα κατά της άμεσης εκλογής πρύτανη.
Γιατί; Μα γιατί τα νέα Συμβούλια θα κληθούν να επιλέξουν τον πρύτανη, κάτι που είναι πολύ πιθανότερο να οδηγήσει σε συναλλαγές και συμφωνίες μεταξύ μιας κλειστής πλέον ομάδας, εκείνης των εσωτερικών μελών. Είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν αυτή η διαδικασία διορισμού του πρύτανη δια αντιπροσώπων θα οδηγήσει σε μια καλύτερη επιλογή για το πανεπιστήμιο σε σχέση με την απευθείας εκλογή του από τους καθηγητές του πανεπιστημίου.
Το ερώτημα λοιπόν και πάλι είναι οι αρμοδιότητες των νέων Συμβουλίων Διοίκησης; Στρατηγικές; Συμβουλευτικές; Οικονομικής διαχείρισης; Αλληλοκαλυπτόμενες με εκείνες της Συγκλήτου;
Κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε να είναι αρμοδιότητες συμβουλευτικές και αναπτυξιακές. Οι «γέφυρες» μας με τον έξω κόσμο. Όχι ο «έξω» κόσμος που ήρθε να μας διοικήσει (με την καθοδήγηση βέβαια των …δικών μας εσωτερικών μελών που θα παρουσιάζουν ότι πραγματικότητα θέλουν στα εξωτερικά μέλη, τα οποία απλά δεν ζουν στην Ελλάδα).
Να επαναλάβω επίσης εδώ ότι η μόνη «συνταγή» που θα έχει αποτέλεσμα (και σε ένα βαθμό θα εφαρμοστεί από την επόμενη χρονιά) είναι μια: σύνδεση αξιολόγησης και χρηματοδότησης. Προσωπικά δεν με νοιάζει ποιος διοικεί το πανεπιστήμιο, αρκεί να κάνει έρευνα, να δίνει επιστημονικά αποτελέσματα, μορφωμένους φοιτητές, να φέρνει διεθνείς αναφορές, να «βγάζει» τη χώρα έξω από τα σύνορα της.
Και σίγουρα, δεν θέλω η διοίκηση των ΑΕΙ μας, να είναι το «παιχνίδι» μιας παρέας πανεπιστημιακών που θέλουν να τακτοποιήσουν τις ιδιωτικές συναλλαγές τους.
Τι γίνεται στο εξωτερικό
Η εταιρική μορφή διακυβέρνησης των πανεπιστημίων (Συμβούλιο – επιλεγμένος από το Συμβούλιο πρύτανης) απαντάται στις ΗΠΑ και σε χώρες της Ευρώπης.
Στις ΗΠΑ, τα Board of Trustees (διοικητικά συμβούλια) κάποιων πανεπιστημίων αποτελούνται εξ ολοκλήρου από αποφοίτους αυτού του πανεπιστημίου. Άλλα διοικητικά συμβούλια περιλαμβάνουν διάφορους εκλεγμένους αξιωματούχους, συχνά τον κυβερνήτη της πολιτείας, ως ex officio μέλη. Τα μέλη του συμβουλίου μπορούν να επιλεγούν με διάφορους τρόπους. Τα μέλη των συμβουλίων των δημόσιων πανεπιστημίων επιλέγονται συχνότερα από τον κυβερνήτη της πολιτείας, ή ακόμα και με λαϊκή ψηφοφορία. Τα συμβούλια ιδιωτικών πανεπιστημίων μπορούν να επιλεγούν είτε με ψήφο αποφοίτων είτε από τα υπάρχοντα μέλη του διοικητικού συμβουλίου, ανάλογα με τους όρους του κληροδοτήματος.
Στην Ευρώπη, η σύνθεση και ο ρόλος των συμβουλίων διαφέρουν μεταξύ των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων και χωρών. Σε ορισμένες χώρες έχουν τον ρόλο του εποπτικού οργάνου, που διαχωρίζεται σαφώς από τον ρόλο του εκτελεστικού οργάνου, ενώ σε άλλες χώρες το εποπτικό συμβούλιο έχει και σαφείς εξουσίες λήψης αποφάσεων. Σε ορισμένες χώρες τα ιδρύματα είναι υποχρεωμένα να έχουν τέτοια συμβούλια, ενώ σε άλλες αυτό δεν συμβαίνει. Συνήθως, ο ρόλος τους είναι να διασφαλίζουν τα συμφέροντα του ιδρύματος και ότι το ίδρυμα συμμορφώνεται με τους εθνικούς νόμους και κανονισμούς. Επίσης να εγκρίνουν σημαντικές αποφάσεις, όπως ετήσιες εκθέσεις απολογισμού και οικονομικές εκθέσεις. Μπορεί επίσης να πρέπει να εγκρίνουν τα στρατηγικά σχέδια και τον προϋπολογισμό του ιδρύματος.
Η σύνθεση των συμβουλίων ποικίλλει είτε μόνο με εξωτερικά μέλη είτε με συνδυασμό εσωτερικών και εξωτερικών μελών. Στην Αυστρία, την Τσεχία, την Ολλανδία και τη Σλοβακία (μεταξύ άλλων) το συμβούλιο αποτελείται μόνο από εξωτερικά μέλη. Σε άλλες χώρες όπως η Δανία, η Ιρλανδία, η Ιταλία ή η Σουηδία την πλειοψηφία αποτελούν τα εξωτερικά μέλη, αλλά συμμετέχουν και εσωτερικοί φορείς. Στη Λιθουανία, την Πορτογαλία, τη Σλοβενία και τη Νορβηγία υπάρχει ισότιμη συμμετοχή.
Όσον αφορά την εκλογή πρύτανη, σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης οι πρυτάνεις εκλέγονται από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Σε άλλες χώρες ο πρύτανης (με αρμοδιότητες που παραπέμπουν σε εκτελεστικό διευθυντή) διορίζεται από το συμβούλιο. Σε ορισμένες χώρες ο πρύτανης / εκτελεστικός διευθυντής διορίζεται από το υπουργείο ή ο προτεινόμενος υποψήφιος χρειάζεται υπουργική έγκριση. Είναι σαφές ότι στην Ευρώπη χρησιμοποιούνται διαφορετικοί μηχανισμοί για την επιλογή των πρυτάνεων και δεν υπάρχει γενική εικόνα και σαφής τάση.
Κοινό χαρακτηριστικό της εταιρικής μορφής διακυβέρνησης με το συμβούλιο και τον διορισμένο πρύτανη / εκτελεστικό διευθυντή τόσο σε ΗΠΑ όσο και σε όποιες χώρες της Ευρώπης εφαρμόζεται, είναι ότι τα συμβούλια απαρτίζονται κυρίως από εξωτερικά μέλη, τα οποία συχνά διορίζονται ή επιλέγονται ex officio, ενώ η θητεία τους χαρακτηρίζεται από μεγάλη διάρκεια που πλησιάζει και τη μονιμότητα.
