Η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν μακρά ιστορική εμπειρία διμερών διαφορών. Η πλειοψηφία αυτών αφορά το Αιγαίο Πέλαγος, εκτεινόμενη από τις θαλάσσιες περιοχές ως τον εναέριο χώρο. Οι δύο χώρες διαφωνούν επίσης για τη θαλάσσια οριοθέτηση στην Ανατολική Μεσόγειο Θάλασσα. Θα έπρεπε, ωστόσο, να σημειωθεί ότι οι δύο χώρες έχουν επίσης μια ιστορία διαπραγματεύσεων. Αν και σπάνια, διήλθαν περιόδους φιλικών σχέσεων, ακόμη και απευθείας συνομιλιών επί των διαφορών σε αρκετές περιπτώσεις, όπως στη Βέρνη (Νοέμβριος 1976), στο Μοντρέ (Μάρτιος 1978), στη Νέα Υόρκη (Οκτώβριος 1988) και στη Μαδρίτη (Ιούλιος 1997).
Η πλέον προβεβλημένη από αυτές τις περιόδους είναι οι «διερευνητικές επαφές», οι οποίες ξεκίνησαν στις 12 Μαρτίου 2002 στην Αγκυρα και συνεχίστηκαν για μία μακρά περίοδο μέχρι την τελευταία συνάντηση της 1ης Μαρτίου 2016 στην Αθήνα. Εξαιτίας της πρόσφατης έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο, οι δύο χώρες νιώθουν τώρα επιτακτικά ότι οι συνομιλίες πρέπει να επανεκκινήσουν. Το αναπόφευκτο ερώτημα πόσο έχουν αλλάξει οι περιστάσεις σε σχέση με το παρελθόν και πόση βάσιμη ελπίδα υπάρχει για έναν συνολικό διακανονισμό.
Σε ό,τι αφορά έναν συνολικό διακανονισμό, δεν φαίνεται να υπάρχουν πολλές ελπίδες. Μια συνεχιζόμενη απόκλιση αφορά το πολύ αρχικό του στάδιο: η Ελλάδα δεν θεωρεί πολλά ζητήματα ως διαφορές πέραν της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας και της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ). Ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας έχει επισημάνει σε μια πρόσφατη δήλωσή του ότι η Ελλάδα είναι πάντα έτοιμη να συζητήσει «το μοναδικό ζήτημα… την οριοθέτηση Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης και της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο». Από την άλλη πλευρά, η δήλωση του τούρκου υπουργού Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου δίνει έμφαση στο ότι «όλα τα ζητήματα θα εγερθούν στις διερευνητικές επαφές με την Ελλάδα». Αυτές οι πρόσφατες επίσημες δηλώσεις καταδεικνύουν τη δυσκολία και των δύο πλευρών να συμφωνήσουν ακόμη και επί ενός καταλόγου διαφορών προς διαπραγμάτευση. Αυτό εξηγεί και για ποιον λόγο οι συνομιλίες δεν ονομάζονται καν «διαπραγματεύσεις» αλλά «διερευνητικές επαφές», κάτι που σημαίνει αναζήτηση και όχι διαπραγμάτευση.
Επιπλέον, οι τεράστιες διαφορές μεταξύ των στάσεων των δύο πλευρών φαίνεται ότι επιμένουν. Οι ελληνικές απαιτήσεις τόσο στο Αιγαίο όσο και στην Ανατολική Μεσόγειο θεωρούνται ως «μαξιμαλιστικές» από την Τουρκία. Πολλές επίσημες τουρκικές δηλώσεις αναφέρονται συγκεκριμένα στην έκταση των θαλασσίων περιοχών που η Ελλάδα διεκδικεί για τα νησιά ως «ακραία» και «αδικαιολόγητη με βάση τους κανόνες του διεθνούς δικαίου». Η ελληνική πλευρά χρησιμοποιεί την ίδια έννοια του «μαξιμαλισμού» για να περιγράψει τις τουρκικές απαιτήσεις.
Η αυξημένη δημόσια πίεση στις κυβερνήσεις εξαιτίας της πρόσφατης έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη. Καθώς η τουρκική κυβέρνηση τήρησε αυστηρή στάση, τα κόμματα της αντιπολίτευσης παρακολούθησαν στενά αυτές τις απαντήσεις και τις στήριξαν. Μια ανάλογη κατάσταση επικρατεί στην ελληνική πλευρά. Μιλώντας στο ελληνικό Κοινοβούλιο, ο αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών ζήτησε από τη Βουλή να στείλει «ισχυρό μήνυμα» στην Τουρκία υιοθετώντας το νομοσχέδιο για την επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στο Ιόνιο Πέλαγος στα 12 ναυτικά μίλια. Αυτό υποδεικνύει ότι οι απαραίτητοι συμβιβασμοί θα θεωρηθούν ως πολιτική αποτυχία εκ μέρους των κυβερνήσεων.
Το πολιτικό περιβάλλον επίσης δεν είναι το καλύτερο. Με τη Γαλλία στην εμπροσθοφυλακή, η ΕΕ παρενέβη σε μία έκταση άνευ προηγουμένου στην ελληνοτουρκική αντιπαράθεση στην Ανατολική Μεσόγειο. Η ΕΕ έλαβε αποφάσεις για την εφαρμογή κυρώσεων και απειλεί να λάβει και άλλες. Αυτές οι κινήσεις έχουν προσληφθεί ως «αδικαιολόγητες» και «εχθρικές» από την τουρκική κοινή γνώμη, που καλεί σε πιο αυστηρή στάση και όχι σε συμβιβασμούς.
Ωστόσο, οι διερευνητικές επαφές θα πρέπει να είναι ουσιαστικές. Αν και δεν θα έπρεπε να αναμένεται μια άμεση συνολική λύση, οι συνομιλίες μπορούν παρ’ όλα αυτά να συμβάλουν να υπάρξει πρόοδος. Σίγουρα θα μειώσουν την ένταση και επομένως θα δημιουργήσουν καλύτερη ατμόσφαιρα για ουσιαστικές συνομιλίες.
Δίδεται ισχυρή έμφαση από την Τουρκία στις διαπραγματεύσεις ως μέσο μιας διευθέτησης. Θα έπρεπε να διευκρινιστεί ότι η Τουρκία υποστηρίζει σθεναρά την εφαρμογή του διεθνούς δικαίου για την επίλυση διαφορών, καθώς υπάρχουν πολλές επίσημες δηλώσεις. Ωστόσο, η Τουρκία επισημαίνει ότι η διαπραγμάτευση δεν είναι μόνο μία υποχρέωση που απορρέει από τον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών αλλά και ότι αποτελεί το πλέον πρόσφορο μέσο για τη διευθέτηση υπαρχουσών διαφορών. Επισήμως η Τουρκία έχει διακηρύξει ότι «είναι αποφασισμένη να προσφύγει σε όλα τα μέσα για να επιτύχει μια συνολική και βιώσιμη λύση». Αυτό περιλαμβάνει και την προσφυγή σε διεθνή δικαστήρια. Ωστόσο, από τη στιγμή που τα ζητήματα του Αιγαίου Πελάγους είναι, σύμφωνα με την τουρκική άποψη, αλληλοσυνδεόμενα και άρα αδιαχώριστα, οι διαπραγματεύσεις είναι ο πλέον πρόσφορος τρόπος για να βρεθεί μια «συνολική διευθέτηση» και να προστατευθεί «η ευαίσθητη ισορροπία στο Αιγαίο».
Συμπερασματικά, ένας νέος γύρος διερευνητικών επαφών θα μπορούσε να διαδραματίσει έναν αξιοσημείωτο ρόλο στη μείωση της έντασης και στη δημιουργία φιλικότερης ατμόσφαιρας. Η Τουρκία μοιάζει έτοιμη να συνεχίσει τις συνομιλίες με την Ελλάδα ως την πρώτη επιλογή για τη διαχείριση των διμερών θεμάτων.
*O κ. Yucel Acer είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Yildirim Beyazit της Αγκυρας.
