Ξαφνικά σαν το άγριο μπουρίνι η τηλεργασία με αφορμή τον covid-19, με βίαιους ρυθμούς αλλάζει τη μορφή και το περιεχόμενο των εργασιακών σχέσεων σε παγκόσμιο, αλλά και εθνικό επίπεδο. Αποτελεί ίσως την ολοκλήρωση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης με μεγάλες ανατροπές και επιπτώσεις κύρια για τους εργαζομένους και τις συλλογικές μορφές οργάνωσης και δράσης τους.
Η κυβέρνηση με την Π.Ν.Π. στις 11/3/2020 επέβαλε την εξ αποστάσεως εργασία, τηλεργασία, ως έκτακτο μέτρο για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Με το β΄ κύμα η τηλεργασία άγγιξε το 50% του προσωπικού υποχρεωτικά και αφού η φύση της εργασίας το επιτρέπει. Η τηλεργασία ήρθε για να μείνει. Τη νέα αυτή πραγματικότητα την είχε ήδη επιβάλει σ’ ένα βαθμό η ψηφιοποίηση και οι νέες τεχνολογίες στην παραγωγική διαδικασία και η πανδημία την ανέδειξε βίαια ως γενική μορφή απασχόλησης εξ αποστάσεως.
Συνεπώς, από την τηλεργασία, ως έκτακτο μέτρο, ολοταχώς οδεύουμε στην καθιέρωσή της. Ήδη η κυβέρνηση ετοιμάζει νομοσχέδιο για την εθελοντική εξ αποστάσεως εργασία χωρίς συζήτηση και διαπραγμάτευση με τους παραγωγικούς φορείς.
Τα πολιτικά και συλλογικά υποκείμενα στον χώρο της παραγωγής οφείλουν να εξετάσουν και να μελετήσουν σοβαρά τις αλλαγές αυτές που θα έχουν άμεσες επιπτώσεις στην οργάνωση της κοινωνίας και της εργασίας. Άλλαξε το παραδοσιακό εργασιακό μοντέλο και αμφισβητούνται και ακυρώνονται βασικοί κανόνες και κεκτημένα των εργαζομένων στον βιομηχανικό τρόπο παραγωγής. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η προστασία της εργασίας λαμβάνει ατομικά χαρακτηριστικά σε βάρος της συλλογικής προστασίας της εργασίας.
Η συλλογική συνύπαρξη και οι δράσεις των εργαζομένων στον χώρο παραγωγής, περιορίζονται με άμεση συνέπεια αφενός οι συνθήκες εργασίας να λαμβάνουν ατομικό χαρακτήρα και τα συνδικάτα, το εργατικό κίνημα να χάνει τη διαπραγματευτική του ισχύ, όπως τη γνωρίζαμε στον βιομηχανικό τρόπο παραγωγής.
Με την εξ αποστάσεως εργασία στο σπίτι, οι επαγγελματικές σχέσεις θα συνυπάρχουν με τις οικογενειακές, σε ένα περιβάλλον που θα επηρεάσει άμεσα τις κοινωνικές δομές.
Είναι πολύ γρήγορα για να μετρήσουμε τις συνέπειες της πανδημίας πάνω στην οργάνωση της κοινωνίας και της εργασίας. Το σίγουρο είναι ότι το παραδοσιακό μοντέλο εργασιακών σχέσεων αργοπεθαίνει. Η τηλεργασία με ταχύτατους ρυθμούς αλλάζει την οργάνωση της εργασίας, τους χώρους, τις ώρες απασχόλησης, τη διάρκεια αλλά και τα εισοδήματα.
Η ταχύτατη εξέλιξη της τηλεργασίας μπορεί να αποτελέσει προνόμιο για ένα σημαντικό αριθμό εργαζομένων, αλλά ταυτόχρονα θα έχει αρνητικά αποτελέσματα σε μεγάλο πλήθος εργαζομένων. Η νέα αυτή πραγματικότητα θα δημιουργήσει νέες αντιθέσεις και ανισότητες στο εργατικό δυναμικό. Ήδη στην πρώτη έρευνα της ΓΣΕΕ η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων εκφράζει την έντονη ανησυχία και την αβεβαιότητα για το μέλλον της εργασίας. Ιδιαίτερα για το γεγονός, ότι η ατομική διαχείριση των εργασιακών σχέσεων με τον εργοδότη, χωρίς την προστασία συλλογικών κανόνων θα μετατρέψει την εργασία σε φθηνό εμπόρευμα.
Η συλλογική οργάνωση και προστασία της εργασίας ήδη υποχωρεί με τρόπο ραγδαίο. Άμεση συνέπεια η αποδυνάμωση της μαζικοποίησης των οργανώσεων και της διαπραγματευτικής ισχύος τους.
Οι συλλογικές συμβάσεις που ορίζουν τους όρους εργασίας θα αποδυναμώνονται και η διαχείρισή τους θα γίνεται σε ατομικό επίπεδο μεταξύ εργοδότη και εργαζομένων.
Το 50% των εργαζομένων θα εργάζεται σε απόσταση από την έδρα της επιχείρησης. Βέβαια υπάρχουν παραγωγικές μονάδες, που η φύση της εργασίας δεν προσφέρεται για τηλεργασία και σίγουρα θα διαμορφωθούν νέες εργασιακές σχέσεις.
Μέσα σε αυτό το νέο περιβάλλον τα συνδικάτα βρίσκονται μπροστά σε μεγάλες προκλήσεις και προβλήματα με βασικές προτεραιότητες.
- Την προστασία των κεκτημένων, ότι άφησαν πίσω η οικονομική κρίση και σήμερα η πανδημία.
- Τον σεβασμό στον χρόνο και στις συνθήκες απασχόλησης και βέβαια στα εισοδήματα.
- Τη συλλογική προστασία, μέσω των διαπραγματεύσεων συνδικάτων – εργοδοτών και κράτους, καθώς και δικαιώματα και οι ελευθερίες σχετικά με τις απεργίες και τις διάφορες μορφές κινητοποιήσεων.
- Την αντιμετώπιση των συνεπειών της τηλεργασίας, που ανατρέπουν τις παραδοσιακές εργασιακές σχέσεις, στον νέο κόσμο της ψηφιοποίησης και της τεχνητής νοημοσύνης.
Αναμφίβολα υπάρχει μεγάλο έλλειμμα συζήτησης και διαπραγμάτευσης μεταξύ των συνδικάτων και των εργοδοτών σε διεθνές και εθνικό επίπεδο. Ο κύβος όμως ερρίφθη και η τηλεργασία απλώνεται σαν τον ιό παντού χωρίς σύνορα. Είναι ανάγκη γι’ αυτό να υπάρξουν σοβαρές μελέτες για τους κινδύνους και να δοθούν απαντήσεις.
Στη Γαλλία βρίσκεται σε εξέλιξη ένας σκληρός διαπραγματευτικός αγώνας για τις νέες συνθήκες της τηλεργασίας. Για τους εργοδότες φαίνεται είναι περισσότερο διαχειρίσιμες οι νέες εργασιακές σχέσεις. Για τους εργαζομένους αποτελούν ένα πολύ δύσκολο πέρασμα γεμάτο από κινδύνους και απειλές από το χθες στο σήμερα και το αύριο. Οι αλλαγές στον παραγωγικό χώρο θα έχουν σημαντικές επιπτώσεις και στις δομές της κοινωνικής οργάνωσης.
Τα συλλογικά υποκείμενα, οι επαγγελματικές ενώσεις και το κράτος πρέπει να καθίσουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Ιδιαίτερα για τα συνδικάτα θα χρειασθεί ριζικός επαναπροσδιορισμός του διεκδικητικού προγράμματος και της στρατηγικής τους.
Δυστυχώς, ο δρόμος της διαπραγμάτευσης στη χώρα μας είναι προβληματικός και η μετάβαση στη νέα κατάσταση απασχόλησης θα είναι αργά ή γρήγορα συγκρουσιακή σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.
Ορισμένες γενικές διαπιστώσεις για την τηλεργασία είναι απαραίτητες για να δούμε τα θετικά και τα αρνητικά.
- Η εξ αποστάσεως απασχόληση θα βιώνεται ως ελευθερία από ψηφιακά εκπαιδευμένους και ως κόλαση για όσους είναι «αγράμματοι» ψηφιακά. Εκ των πραγμάτων αυτή η ανισότητα θα επιφέρει σημαντικά ρήγματα στην ενότητα της εργασίας και νέες διαιρέσεις στους κόλπους τους εργατικού κινήματος.
- Η τηλεργασία θα δημιουργήσει εργαζομένους δύο ταχυτήτων, εντός και εκτός της επιχείρησης (εντός και εκτός των τειχών) και τόσο η ενότητα, η συνεύρεση θα ατονήσουν, αλλά και τα αιτήματα θα διαφοροποιούνται, αφού ο εργοδότης θα έχει τη δυνατότητα να διαπραγματεύεται ατομικά με τον εργαζόμενο εξ αποστάσεως για τους όρους και τις συνθήκες εργασίας (χρόνος απασχόλησης, διάρκεια, κόστος εργασίας κ.α.).
- Οι εξ αποστάσεως εργαζόμενοι θα κερδίζουν χρόνο και έξοδα μετακίνησης προς την έδρα της εταιρίας και θα μπορούν να παρέχουν εργασία, ιδιαίτερα οι μερικώς απασχολούμενοι και σε άλλον εργοδότη. Επίσης, θα καθορίζουν σε ατομικό επίπεδο τους όρους και τις συνθήκες εργασίας σε διάλογο με τον εργοδότη.
- Στη μεγάλη εικόνα, της άλλοτε ταξικής πάλης, της σύγκρουσης συμφερόντων ανάμεσα σε εργαζομένους και εργοδότες, οι ως άνω αντιθέσεις έχουν άμεσες και σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις:
- Στη συνδικαλιστική δραστηριότητα, στη συλλογική διαπραγμάτευση, στο δικαίωμα της απεργίας και τη διαπραγματευτική ισχύ των συλλογικών υποκειμένων.
- Στη συλλογική προστασία της εργασίας, αφού στο πεδίο της εξ αποστάσεως εργασίας θα κυριαρχεί η ατομική διαπραγμάτευση, η συλλογική προστασία θα αποδυναμωθεί.
- Στην ανάδειξη νέων αντιθέσεων και διαιρέσεων στους κόλπους του εργατικού κινήματος. Παλιά είχαμε τα «μπλε» και τα «άσπρα κολλάρα», σήμερα θα έχουμε τους εκπαιδευόμενους ψηφιακά και τους απαίδευτους.
- Στη διάσπαση της ενότητας της εργασίας και τη συνύπαρξη (μη διαχωρισμός) επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής.
Οι εξελίξεις ήδη τρέχουν. Οι αλλαγές άλλες επιβάλλονται αντικειμενικά από τις αλλαγές της παραγωγικής βάσης (ψηφιοποίηση της παραγωγής, κάθε πληροφορίας και επικοινωνίας, τεράστιες δυνατότητες με το G5 και τα νέα που φέρνει η τεχνητή νοημοσύνη) και άλλες από τις εκάστοτε εξουσίες που θα επιλέγουν ως προτεραιότητα την οικονομία η την κοινωνία.
Το κράτος, τα συλλογικά, πολιτικά και κοινωνικά υποκείμενα οφείλουν να μελετήσουν και να διευθετήσουν το νέο εργασιακό τοπίο της τηλεργασίας για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις που ραγδαία εξαπλώνονται και χρήζουν άμεσα ρεαλιστικές και κοινωνικά αποδεκτές λύσεις. Ήδη το Διεθνές Γραφείο Εργασίας προειδοποιεί ότι οι επιπτώσεις, τόσο για την απασχόληση, όσο και για την υγεία των εργαζομένων εξ αποστάσεως με την αλλαγή των συνθηκών θα είναι σημαντικές και θα επηρεάσουν την κοινωνική οργάνωση στη μετά-covid εποχή, χωρίς επιστροφή.
Ο Λουκάς Θ. Αποστολίδης είναι Διευθύνων Εταίρος
