Η προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ συνιστά τον μεγαλύτερο ευτελισμό του αξιώματος από την εποχή του Ρίτσαρντ Νίξον και του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ. Αποτελεί ταυτόχρονα και μια στιγμή αναστοχασμού για σημαντικό τμήμα της αμερικανικής διανόησης ως προς το σύστημα διακυβέρνησης και την πολιτική πορεία της χώρας.
Ενδεικτικά μπορεί να αναφέρει κανείς το βιβλίο These Truths (εκδ. W.W. Norton) της ιστορικού του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ Τζιλ Λεπόρ, μια μείζονα ιστορία των ΗΠΑ από τις απαρχές της που εκδόθηκε το 2018. Σε παρόμοια κατεύθυνση κινείται το First Principles του Τόμας Ρικς, γνωστού δημοσιογράφου της «Wall Street Journal» και της «Washington Post», δις βραβευμένου με Πούλιτζερ.
Με αυτό το απλό αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο που εκδόθηκε μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου ο Ρικς αναζητεί τις πολιτικές αρχές των τεσσάρων πρώτων αμερικανών προέδρων (Τζορτζ Ουάσιγκτον, Τζον Ανταμς, Τόμας Τζέφερσον και Τζέιμς Μάντισον) στην ανάγνωση αρχαίων ελληνικών και ρωμαϊκών πηγών, από τις οποίες αντλούσαν ρητορικά σχήματα, θεσμικά πρότυπα και πολιτικά παραδείγματα.
Όταν ο Τζέφερσον μελετούσε Ευριπίδη και Επίκουρο
«Η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα δεν ήταν απόμακρη για τους ηγέτες της Αμερικανικής Επανάστασης» γράφει ο Ρικς. «Ηταν παρούσα στη ζωή τους, μέρος του πολιτικού λεξιλογίου και θεμέλιο των προσωπικών τους αξιών». Αν εξαιρέσει κανείς τον Ουάσιγκτον, ο οποίος δεν προχώρησε στην ανώτατη εκπαίδευση, οι διάδοχοί του είχαν σπουδάσει στα σημαντικότερα αμερικανικά πανεπιστήμια της εποχής: ο Ανταμς στο Χάρβαρντ, ο Τζέφερσον στο Γουίλιαμ εντ Μέρι, ο Μάντισον στο Κολέγιο του Νιου Τζέρσεϊ, μετέπειτα Πρίνστον.
Ανήκαν σε μια διακριτή ελίτ διανοουμένων (στην Αμερική του 1775 υπήρχαν εννέα κολέγια και μόλις 3.000 απόφοιτοι σε έναν πληθυσμό 2,5 εκατομμυρίων) με ευδιάκριτο το αποτύπωμα της κλασικής παιδείας: «Είμαστε τόσο φανατικά αφοσιωμένοι στον Θουκυδίδη, στον Λίβιο, στον Πλούταρχο, στον Τάκιτο, στον Χιουμ, στον Ρόμπερτσον και στον Γκίμπον ώστε δεν διαβάζουμε σχεδόν τίποτε άλλο» έγραφε ο Ανταμς.
Και οι τέσσερις πρώτοι πρόεδροι των ΗΠΑ είχαν στη βιβλιοθήκη τους αντίτυπα των Βίων του Πλουτάρχου. Ο Τζέφερσον μελετούσε Ευριπίδη και Επίκουρο και σημείωνε ότι ο γνήσιος Σωκράτης ήταν αυτός του Ξενοφώντα, μια και ο Πλάτων τον χρησιμοποίησε για να προβάλει τις δικές του θεωρήσεις.
Ανοδος και πτώση της αρχαιότητας
Thomas E. Ricks First Principles. What America’s Founders Learned from the Greeks and Romans and How That Shaped Our Country Εκδόσεις HarperCollins, 2020, σελ. 416, τιμή 29,99 δολάρια
Ο Ρικς υπογραμμίζει τη συστηματική εφαρμογή ελληνορωμαϊκών προτύπων στις προσωπικές και πολιτικές περιστάσεις του βίου των ιδρυτικών πατέρων.
Ο Ουάσιγκτον αντέγραφε δημοσίως τον Κάτωνα: «Ακεραιότητα, εντιμότητα, πατριωτισμός, αυτοθυσία και μια σχετική απόσταση».
Ως επικεφαλής των αμερικανικών δυνάμεων στη διάρκεια της Επανάστασης μιμήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα τη στρατηγική του Φάβιου κατά του Αννίβα, αποφεύγοντας την ανοικτή αντιπαράθεση με τις υπέρτερες βρετανικές δυνάμεις για χάρη του πολέμου φθοράς.
Παραιτούμενος από την αρχιστρατηγία μετά τη Συνθήκη του Παρισιού και την αναγνώριση των ΗΠΑ το 1783 έγινε σύμφωνα με τους σύγχρονούς του ο «αμερικανός Κιγκινάτος», ρόλο που θα επαναλάμβανε το 1797 αρνούμενος να διεκδικήσει μια τρίτη θητεία στην προεδρία.
Ο Τζον Ανταμς, γόνος οικογένειας της μεσαίας τάξης, μιμούνταν συνειδητά κατά την άνοδό του τον Κικέρωνα ως υπόδειγμα πολιτικής σταδιοδρομίας και θεωρούσε ότι η πτώση του ρωμαίου ηγέτη αντικατόπτριζε και τη δική του τύχη ως θύματος κομματικών διαμαχών.
Η επίδραση του Επίκουρου
Ο Τόμας Τζέφερσον κατέγραψε με σαφήνεια την επίδραση του Επίκουρου στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας στο σημείο όπου αναφέρονται τα «αδιαπραγμάτευτα δικαιώματα» του αμερικανού πολίτη: αντί της φράσης «ζωή, ελευθερία, περιουσία» του Τζον Λοκ, ο Τζέφερσον προτίμησε τη διατύπωση «ζωή, ελευθερία και αναζήτηση της ευτυχίας».
Οσο για τον Τζέιμς Μάντισον, στη διάρκεια της περιόδου που προηγήθηκε της σύνταξης του αμερικανικού συντάγματος βυθίστηκε στη συγκριτική μελέτη πηγών περί συμπολιτειών για να αποτρέψει τον διπλό κίνδυνο αναρχίας και τυραννίας: «Η Ελλάδα ήταν θύμα του Φιλίππου», έγραφε στον Τζέφερσον, «αν η συμπολιτεία της ήταν πιο πειθαρχημένη και ανθεκτικότερη, δεν θα είχε ποτέ παραδοθεί στους Μακεδόνες».
Η υποχώρηση του Διαφωτισμού
Πλαίσιο αναφοράς του κλασικισμού υπήρξε ο Διαφωτισμός. Ο Ρικς επισημαίνει ότι όσοι Αμερικανοί σπούδαζαν στη Μεγάλη Βρετανία επέλεγαν κατά κανόνα τα πανεπιστήμια του Εδιμβούργου και της Γλασκώβης, προπύργια του Σκωτικού Διαφωτισμού, αντί των συντηρητικότερων του Κέιμπριτζ και της Οξφόρδης. Ωστόσο, η υποχώρηση του Διαφωτισμού στις αρχές του 19ου αιώνα συμπαρέσυρε και το ελληνορωμαϊκό παράδειγμα.
Ενδεικτική είναι η περίπτωση του Αλεξάντερ Χάμιλτον, πρώτου υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ, ο οποίος, αν και χρησιμοποιούσε κλασικές αναφορές, σημείωνε τα όριά τους ήδη από το 1780: «Είναι γελοίο να αναζητούμε πρότυπα στις απλές εποχές της Ελλάδας και της Ρώμης, όπως το ίδιο θα ήταν να τα αναζητήσουμε στους Οτεντότους και στους Λάπωνες».
Στη δεκαετία του 1790 θα τασσόταν με το μέρος όσων έβλεπαν με καχυποψία τον αρχόμενο σχηματισμό παρατάξεων ταυτίζοντάς τον με τον φατριασμό της αρχαιότητας: ο Τζέφερσον ήταν Καίσαρας και Κατιλίνας μαζί, ο προσβλητικότερος συνδυασμός για έναν πολιτικό της εποχής.
Η απόρριψη των κομμάτων ως σημαντικού παράγοντα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας υπό αυτό το πρίσμα οδήγησε τον Ανταμς στην απόπειρα να καταστείλει διά νόμου το 1798 τη «διασπορά ψευδών ειδήσεων» που επέκριναν την κυβέρνηση. Τη δημοκρατική ισορροπία αποκατέστησε η συγκρότηση της αντιπολίτευσης από τους μελλοντικούς προέδρους Τζέφερσον και Μάντισον.
Η σκιά της δουλείας
Η επιρροή του ελληνορωμαϊκού παρελθόντος θα παρέμενε εμφανής στο συνταγματικό πλαίσιο, ενώ η Αμερική του 19ου αιώνα θα γινόταν σταδιακά μια κοινωνία μεγαλύτερης ισότητας, περισσότερου υλισμού, πιο ατομικιστική αλλά και πιο χριστιανική. Ενας άλλος κόμβος ωστόσο που συνδέει το τότε με το σήμερα είναι αυτό που ο Ρικς θεωρεί το προπατορικό αμάρτημα των ιδρυτών πατέρων: το ότι ενέγραψαν τη δουλεία στους θεμελιώδεις νόμους των Ηνωμένων Πολιτειών ακολουθώντας σιωπηρά την παραδοχή της αρχαιότητας.
Ορθά ο συγγραφέας παρατηρεί ότι, αν και ο θεσμός εξαλείφθηκε με τον εμφύλιο πόλεμο, η κληρονομιά του διατηρείται ως σήμερα στην ιδεολογία της «λευκής επικυριαρχίας» – και είναι ακριβώς αυτή η ιδεολογία και τα συνωμοσιολογικά παρακλάδια της που έθρεψαν τέσσερα χρόνια τραμπισμού.
Στον απόηχο της εισβολής της 6ης Ιανουαρίου στο Καπιτώλιο η οποία έδειξε ότι η δημαγωγία μπορεί να κινητοποιήσει ένα ευρύ φάσμα δυνάμεων που ευνοεί μια κοινωνία αποκλεισμών και της απομόνωσης στην οποία έχει περιέλθει έκτοτε ο απερχόμενος πρόεδρος, το συμπέρασμα του Τόμας Ρικς ότι το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών μετρίασε τη φθοροποιό επίδρασή του στο πολίτευμα ηχεί επίκαιρο. Ο Τζέιμς Μάντισον νίκησε τον Ντόναλντ Τραμπ. Πόσο αποφασιστικά, μένει να το δούμε.
