Η ορκωμοσία του Τζο Μπάιντεν ως 46ου προέδρου των ΗΠΑ σηματοδοτεί μεγάλες αλλαγές όχι μόνο για το εσωτερικό των Ην. Πολιτειών αλλά και για το παγκόσμιο σύστημα, αλλαγές που ενδιαφέρουν άμεσα και την Ελλάδα. Ποιες θα είναι όμως οι αλλαγές αυτές; Θεωρώντας το διεθνές σύστημα από αυτή τη γωνιά του πλανήτη, πέντε τάσεις/ανακατατάξεις εμφανίζονται ιδιαίτερα ισχυρές αλλά και άμεσου ενδιαφέροντος για τη θέση και τα συμφέροντά μας. Ειδικότερα:
1. Η «Μεγάλη Επιστροφή» ΗΠΑ – Πολυμερισμού
Οπωσδήποτε η πλέον σημαντική εξέλιξη του 2021 θα είναι η επιστροφή των Ηνωμένων Πολιτειών (ΗΠΑ) στη διεθνή σκηνή (έστω και τραυματισμένη μετά τα πρόσφατα γεγονότα). Η τραυματική περίοδος Τραμπ του «America first» τερματίστηκε με την άνοδο του Τζο Μπάιντεν στην εξουσία. Οι ΗΠΑ φαίνεται να επιστρέφουν έτσι στον παραδοσιακό τους ρόλο, της χώρας που ηγείται του δυτικού κόσμου. Ταυτόχρονα όμως επιστρέφει και η σημασία του πολυμερούς (multilateral) διεθνούς συστήματος θεσμών και αξιών που τόσο απαξιώθηκε στην περίοδο Τραμπ. Οι ΗΠΑ θα επιστρέψουν στα διεθνή fora και συνθήκες από τα οποία αποχώρησαν, όπως τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO), τη Συμφωνία των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή κ.λπ., ενώ θα αποδώσουν προτεραιότητα στον ΟΗΕ ως πλαίσιο διαχείρισης των παγκόσμιων κρίσεων και συγκρούσεων. Και παράλληλα θα αποδοθεί προτεραιότητα στην ενίσχυση της δημοκρατίας και των ατομικών δικαιωμάτων με την αποστασιοποίηση από εναγκαλισμούς με αυταρχικούς, ανελεύθερους ηγέτες που χαρακτήριζαν την εποχή Τραμπ.
2. Ανταγωνισμός Δυνάμεων (Power Competition)
Παρά τις παραπάνω ευεργετικές εξελίξεις, το διεθνές σύστημα συνολικά δεν φαίνεται ότι θα χαρακτηρίζεται στις σχέσεις των πρωταγωνιστών του από υψηλό βαθμό συνεργασίας. Αντίθετα, η τάση που φαίνεται ότι θα χαρακτηρίσει το έτος θα είναι ο υψηλός βαθμός ανταγωνισμού ανάμεσα κυρίως στους τέσσερις μεγάλους πρωταγωνιστές – ΗΠΑ, Κίνα, Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ), Ρωσία. Οι ΗΠΑ θα επιστρέψουν στη διεθνή σκηνή αλλά όχι ως η μόνη υπερδύναμη. Ο ανταγωνισμός με την Κίνα πρωτίστως αλλά και με τη Ρωσία θα είναι έντονος για λόγους οικονομικούς αλλά και ευρύτερους γεωπολιτικούς. Ενώ ο ρόλος της ΕΕ στην όλη διαμόρφωση των ισορροπιών μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα κρίσιμος. Η Κίνα εκτιμάται τώρα ότι συντομότερα απ’ ό,τι αναμενόταν (2028) θα είναι η πρώτη οικονομική δύναμη παγκοσμίως. Σε συνδυασμό με την προσπάθειά της να επεκτείνει την οικονομική και πολιτική της επιρροή παγκοσμίως οδηγείται αναπόφευκτα σε οξύ ανταγωνισμό (ή και σύγκρουση;) με τις ΗΠΑ. Επομένως ένας νέος διπλός ψυχρός πόλεμος ΗΠΑ – Κίνας, ΗΠΑ – Ρωσίας μπορεί να καταστεί πραγματικότητα μέσα στο 2021.
3. Διεκδικητική Ευρώπη
Η Ευρωπαϊκή Ενωση – η οποία μετά το Brexit και τη διαχείριση της πανδημίας γνωρίζει ευρύτερη αποδοχή – θα είναι οπωσδήποτε περισσότερο διεκδικητική (assertive) μέσα στο 2021 σε ό,τι αφορά τον ρόλο και τη θέση της στη διεθνή σκηνή. Θα διεκδικήσει τη «στρατηγική της αυτονομία» (ή κυριαρχία) σε πολλούς τομείς και σε σχέση με τις ΗΠΑ όσο και με άλλους συντελεστές του παγκόσμιου συστήματος. Ετσι, αν και οι σχέσεις ΕΕ – ΗΠΑ θα επιστρέψουν σε mode ομαλότητας κάτω από τη διοίκηση Μπάιντεν, οι Βρυξέλλες θα επιδιώξουν έναν ισχυρότερο αυτόνομο ρόλο που αναπόφευκτα θα δημιουργήσει τριβές με την Ουάσιγκτον. Μια πρώτη εκδήλωση του αυτόνομου ρόλου που διεκδικεί η Ενωση καταγράφηκε με την υπογραφή της συμφωνίας για τις επενδύσεις με την Κίνα, παρά τις αντιρρήσεις των ΗΠΑ (περιλαμβανομένης και της ομάδας Μπάιντεν). Μεγαλύτερη αυτονομία θα διεκδικήσει επίσης η Ενωση στο πεδίο της άμυνας, χωρίς βεβαίως να έλθει σε ρήξη με το ΝΑΤΟ.
4. Επανακαθορισμός Σχέσεων στον ευρύτερο χώρο Μ. Ανατολής – Αραβικού κόσμου
Η τάση που άρχισε το 2020 θα συνεχισθεί μέσα στο 2021, με επιταχυνόμενη ίσως ένταση. Ο επανακαθορισμός σχέσεων έχει εκδηλωθεί μεταξύ άλλων με την ομαλοποίηση των σχέσεων του Ισραήλ με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Μπαχρέιν και την πολύ σημαντική συμφωνία για τον τερματισμό του embargo που είχαν επιβάλει από το 2017 τέσσερις χώρες – Σ. Αραβία, ΗΑΕ, Αίγυπτος, Μπαχρέιν – στο Κατάρ, χωρίς το τελευταίο να κάνει αποδεκτό κανένα από τα δεκατρία αιτήματα που είχαν διατυπώσει οι Τέσσερις. Ο επανακαθορισμός των σχέσεων δημιουργεί νέες ισορροπίες στην περιοχή που αφορούν και την Ελλάδα. Η ομαλοποίηση των σχέσεων με το Κατάρ δεν είναι γνωστό σε ποιον βαθμό θα επηρεάσει τη στενή σχέση του με την Τουρκία (η Ντόχα διατείνεται ότι δεν πρόκειται να την επηρεάσει αρνητικά). Πάντως η Ελλάδα, η οποία ξεκίνησε να οικοδομεί συμμαχίες με τις χώρες της περιοχής (ΗΑΕ, Σ. Αραβία), καλό είναι να σταθμίσει πιο προσεκτικά το μεταβαλλόμενο, ρευστό περιβάλλον.
5. Επιστροφή Τουρκίας σε Ευρώπη(;)
Η εκτίμησή μου είναι ότι ως αποτέλεσμα και των παραπάνω αλλαγών η Τουρκία θα προωθήσει μέσα στο 2021 με περισσότερο συστηματικό τρόπο την επιστροφή της στην Ευρώπη. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα εγκαταλείψει τις φιλοδοξίες της να καταστεί «περιφερειακή δύναμη», αλλά το «νεο-οθωμανικό όνειρο» με τον έναν ή τον άλλον τρόπο θα εγκαταλειφθεί. Δεν έχει προοπτική. Η επιστροφή στην Ευρώπη εμφανίζεται ως αναγκαιότητα πρωτίστως για οικονομικούς λόγους και όχι μόνο. Από την άλλη μεριά και η Ευρώπη επιθυμεί την ομαλοποίηση της σχέσης με την Τουρκία, υπό σαφείς βεβαίως προϋποθέσεις (το όλο ζήτημα θα συζητηθεί στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Μαρτίου). Για την Ελλάδα η προσπάθεια επιστροφής στην Ευρώπη προσφέρει ένα παράθυρο ευκαιρίας που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ευρηματικά.
Ο κ. Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του ΕΛΙΑΜΕΠ. Από τις εκδόσεις Θεμέλιο κυκλοφορεί το βιβλίο του «Επιτεύγματα και Στρατηγικά Λάθη της Εξωτερικής Πολιτικής της Μεταπολίτευσης».
