Το 2020 άλλαξε ο ρυθμός του κόσμου. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι είδαν τη ζωή τους να ανατρέπεται και όλες οι εξουσίες, από τις κυβερνήσεις μέχρι τις επιστημονικές και επιχειρηματικές ελίτ, βρέθηκαν μπροστά σε πρωτόγνωρες καταστάσεις. Από χρόνια είχαμε υποψιαστεί ότι ο εικοστός πρώτος αιώνας έφερνε μαζί του νέου τύπου κρίσεις: κατά συρροή αναστατώσεις που δεν αφήνουν άθιχτη την αρχιτεκτονική της παγκοσμιοποίησης. Ακόμα όμως και με τις οικονομικές κρίσεις, η ιδέα μιας μεταβολής που θίγει όλες τις πτυχές της κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής παρέμενε αφηρημένη. Κάποιος που είχε πόρους ζωής μπορούσε να βγάλει τον εαυτό του από το πιεστικό συλλογικό βίωμα. Αυτό δεν ισχύει με την πανδημία. Το 2020 αποκάλυψε το πόση ισχύ έχει το απρόβλεπτο, παρά το ότι ως σενάριο ο ιός είχε προφανώς προβλεφθεί στα χαρτιά. Η πολιτική, οι παραδοσιακοί θεσμοί, οι κοινωνικές συνήθειες και οι προσωπικοί σχεδιασμοί αιφνιδιάστηκαν και αποπροσανατολίστηκαν απολύτως.
Και το 2021; Η ελληνική προσδοκία είχε οργανωθεί γύρω από την επέτειο των διακοσίων χρόνων. Τα διακόσια χρόνια από την Επανάσταση του ’21 θα προσέλκυαν την προσοχή στα εθνικά πεπραγμένα, στις διαφορετικές ιστορίες που συνθέτουν την περιπέτεια του νεωτερικού μας κράτους. Η επέτειος όμως θα συμπέσει με τη συνέχεια και τις απορροές της υγειονομικής κρίσης. Πώς μπορούμε να κάνουμε προβολή στο μέλλον ενώ η καταιγίδα δεν έχει καταλαγιάσει ακόμα;
Από μια άποψη όμως μπορούμε. Και αυτό γιατί τα δικά μας διακόσια χρόνια ανεξάρτητης κρατικής ύπαρξης και οι ανάγκες που αναδείχθηκαν από την πανδημική κρίση έχουν κάτι κοινό: ένα αίτημα επαναπροσδιορισμού της σχέσης του συλλογικού με το ατομικό, του κράτους και της σφαίρας των αναγκών.
Από πέρσι λέγαμε ότι το 2021 θα ξανασκεφτόμασταν επιτεύγματα και αδυναμίες, μια πορεία με πολλές φωτεινές στιγμές και κάμποσα σκοτεινά σημεία. Τώρα όμως η ίδια διερώτηση πρέπει να συμβεί με μεγαλύτερη ένταση και με όρους επείγοντος. Η χώρα όπως και άλλες, υποχρεώνεται να ασχοληθεί με τον επαναπροσδιορισμό τού τι σημαίνει πρόοδος εν μέσω κινδύνων και διαδοχικών αποσταθεροποιητικών κυμάτων. Η κρίση φανέρωσε πως δεν αρκεί η επανατοποθέτηση της χώρας ως προς κάποιες ιδέες ή γενικά αποδεκτές αξίες. Καλύτερες και πιο ανθεκτικές δημόσιες υποδομές, ανανεωμένα συστήματα κοινωνικής προστασίας και συλλογικής ασφάλειας δίνουν πραγματικό περιεχόμενο στη ρητορική των αξιών και στα rebranding των επικοινωνιολόγων.
Το 2021 ξεκινάει δύσκολα αλλά και με κάποια καλά σημάδια: παρότι η δυσφορία των κοινωνιών για τα έκτακτα μέτρα ή για το κύμα της ύφεσης είναι υπαρκτή και σε κάποιες περιπτώσεις έχει γεννήσει κινήσεις λαϊκιστικής «ανυποταξίας» (που τα χειρίζονται στην πράξη κυρίως οι ακροδεξιές ομάδες, τουλάχιστον στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ), οι αντιδραστικοί λόγοι φαίνεται να μην πείθουν και να μην εμπνέουν πολιτική εμπιστοσύνη. Μπορεί αντιθέτως να απελευθερωθεί χώρος για δυνάμεις δημοκρατικές και μεταρρυθμιστικές που θα εκφράσουν τη συμμαχία της επιστήμης και της οικονομίας για την κοινωνική ανόρθωση και την προστασία της ζωής. Ομως η προοπτική παραμένει αβέβαιη και ευάλωτη στα μη ελέγξιμα συμβάντα. Και οι αξιοθαύμαστες ικανότητες συντονισμού που είδαμε για την παραγωγή του εμβολίου παραμένουν πολιτικά ορφανές αφού δεν συνοδεύονται από μια αντίστοιχη επικέντρωση των εθνικών πολιτικών συστημάτων σε ζωτικούς στόχους. Οι χρόνιες κρίσεις εμπιστοσύνης παρεμποδίζουν τις προόδους, διαστρέφοντας τις δημόσιες συζητήσεις και αυξάνοντας τους νέους ψηφιακούς μηδενιστές και τις δηλητηριώδεις καμπάνιες τους.
Ο καινούριος χρόνος θα πάρει επομένως μαζί του ένα μεγάλο κουβάρι φόβων, εμπειρίες πόνου και οδύνης για χιλιάδες οικογένειες. Φέρνει επίσης και περισσότερα ερωτήματα για το τι μπορούμε να γιορτάσουμε και τι μπορούμε να πενθήσουμε και να αφήσουμε πίσω. Είχαμε υποεκτιμήσει τα αγαθά της δημοκρατικής καθημερινότητας όπως και τις καθημερινές απολαύσεις της κοινωνικότητας, της «άσκοπης» ελευθερίας, των κεκτημένων τρόπων ζωής που δεν είχαν προφανώς τη διαρκή προφύλαξη στον πυρήνα τους. Η ανάκτηση όμως όλων αυτών – κάποια στιγμή θα γίνει δυνατή η ζωή και δίχως μάσκες – δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχάσουμε τα άλλα: την αλλαγή κάποιων προτεραιοτήτων, την εμπιστοσύνη στη συλλογική νοημοσύνη της επιστήμης και της κοινωνικής παραγωγής, την επικέντρωση στα ουσιώδη και όχι στις αρχαϊκές ανοησίες της παραπολιτικής.
Ο χρόνος που έφυγε αφορίστηκε σαν χρονιά όλων των συμφορών μαζεμένων. Ισως να είναι κι έτσι, αν συνυπολογίσουμε πως ζήσαμε ένα μεγάλο σοκ. Μπορεί άραγε το σοκ να γεννήσει κάτι σοφότερο και ωριμότερο; Να μην περάσει απλώς σαν ένα σύνολο από δυσάρεστες και τραυματικές αναμνήσεις; Αν και όλα μας έχουν κάνει καχύποπτους, η τεράστια διεθνής κινητοποίηση για τη νίκη επί της πανδημίας δείχνει πως υπάρχουν ακόμα αποθέματα. Το τραγικό είναι όμως πως επιβεβαιώνεται αυτό που έχει αναγνωριστεί για όλους τους Διαφωτισμούς του παρελθόντος: οι τεχνικές και επιστημονικές τομές δεν ακολουθούνται αναγκαστικά από αντίστοιχες κοινωνικές και ηθικές. Η πρόοδος δεν ενοποιείται σε μια «ορθολογική κίνηση προς τα εμπρός» αλλά διασχίζεται από πολλές αντινομίες, χάσματα και κενές ζώνες. Το 2021 μπορεί να ενώσει κάποια από τα σπασμένα κομμάτια και να μπορέσουμε, επιτέλους, να αισθανθούμε πως δεν έγινε μια τρύπα στο νερό. Τότε θα μπορέσουμε να συνθέσουμε το νόημα των διακοσίων χρόνων από το ’21 με τα μαθήματα του σκληρού και ανελέητου 2020.
*Ο κ. Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.
