Εξω από αυτή τη Μάσκα

Αυτή η συμπύκνωση του Σύμπαντος – (μάλιστα, να εδώ το μόνο Σύμπαν,
Εδώ η ιδέα – όλη σ’ αυτή τη μυστηριακή αδραξιά σφιγμένη·)
Αυτά τα σκαλισμένα μάτια, που αστράφτουν προς τα σένα, να περαστούν στους μέλλοντες καιρούς,
Να εκτοξευτούν και να στροβιλιστούν πέρα για πέρα στο γειρτό, περιστρεφόμενο διάστημα – από αυτά για να πηγάσει,
Προς Εσένα, όποιος και να ‘σαι -ένα Βλέμμα.

Walt Whitman

Μτφρ. Μαρία Θεοφιλάκου

Διάβασα πρόσφατα ένα άρθρο της Robin Wright στο «New Yorker» που αφορά την ψυχολογική κατάσταση που προκαλεί η πανδημία. Η δημοσιογράφος υποστηρίζει ότι αισθάνεται μελαγχολία και  στεναχώρια, κάτι διαφορετικό από τη μοναξιά που ένιωθε κατά το πρώτο κύμα. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά: «Εντεκα μήνες αφού η COVID-19 εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον πλανήτη, η θλίψη αυτή, καθώς και τα συναισθήματα πολλών ακόμη, είναι πιο περίπλοκα. Βέβαια, στην Αμερική η πανδημία συνδυάστηκε με φοβερές ανθρώπινες τραγωδίες και πρωτάκουστες πολιτικές εξελίξεις. Την ένταση που ακολούθησε τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ, την εκτόξευση της ανεργίας, το κλείσιμο των επιχειρήσεων, τις φωτιές στη Δυτική Ακτή, τις τροπικές καταιγίδες στον Νότο και την ντροπιαστική προεκλογική εκστρατεία του Τραμπ. Τώρα έρχονται οι μοναχικές γιορτές, οι μέρες μικραίνουν, η μοναξιά μεγαλώνει».

Η συντάκτρια, αφού έχει κάνει αυτόν τον ζοφερό πρόλογο, μας ενθαρρύνει να συνέλθουμε, προτείνοντας ως βοήθεια την επιστημονική συνειδητοποίηση του ψυχολογικού φαινομένου, τονίζοντας πως η επιστήμη που ασχολείται με τον εγκέφαλο, ειδικά σε περιόδους κρίσεων, βοηθάει ιδιαίτερα.

Ο ιός μάς έπιασε εξαπίνης. Οι επιδημίες δεν ήταν κάτι άγνωστο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Εχοντας ωστόσο περάσει δύο Παγκόσμιους Πολέμους και μία Παγκόσμια Υφεση, η εξέλιξη της κοινωνίας πρόσφερε μια ψευδαίσθηση «ανοσίας» σε σχέση με τις παγκόσμιες καταστροφές και τις άγνωστες απειλές. Ζούσαμε τη σιγουριά ότι η ανθρωπότητα πάντοτε είχε τον έλεγχο.

Στο ίδιο άρθρο η συντάκτρια μιλάει με τον Νίκολας Χρηστάκη, ελληνοαμερικανό γιατρό, κοινωνιολόγο και καθηγητή Κοινωνικών και Φυσικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Yale, αναφέροντας το βιβλίο του «Το βέλος του Απόλλωνα – Η βαθιά και διαρκής επίπτωση του κορωνοϊού στον τρόπο ζωής μας» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κάκτος και στα ελληνικά. Το προμηθεύτηκα αμέσως και επειδή οι απόψεις του καθηγητή με ενδιέφεραν εξαιρετικά, ήρθα σε επαφή μαζί του, κάναμε μια συζήτηση και ιδού τι μου είπε για το φλέγον πρόβλημα:

«Συνήθως οι πληθυσμοί αναρρώνουν σε μακροχρόνια βάση, σωματικά και ψυχικά, από τους λοιμούς. Οπως έχει παρατηρηθεί όμως εδώ και χιλιάδες χρόνια, συμπεριλαμβανομένης και της μαρτυρίας του Θουκυδίδη, οι λοιμοί αποτελούν περιόδους φόβου, άρνησης, θλίψης και πένθους. Οι άνθρωποι πενθούν για τις ζωές που χάθηκαν, για τα υπάρχοντά τους, την περιουσία τους και για την αλλαγή του τρόπου ζωής τους. Δυστυχώς δεν είμαστε οι μόνοι που βιώνουμε αυτή την κατάσταση. Είναι γεγονός ότι η πανδημία είναι εξουθενωτική για τους ανθρώπους. Επίσης το δεύτερο κύμα είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπιστεί από το πρώτο. Επιπλέον η κόπωση, ο εκνευρισμός και η θλίψη μας, δυστυχώς, δεν επηρεάζουν τον ιό. Ο ιός έχει δική του μοίρα, η οποία δεν επηρεάζεται από τα δεινά μας. Πιστεύω ότι θα ανακάμψουμε από την έντονη ψυχική απελπισία που μας επιβλήθηκε από την COVID-19 και από τον αργό και απόμακρο τρόπο ζωής που μας επιβλήθηκε. Ειδικά για ορισμένα παιδιά ενδεχομένως να υπάρξουν συνέπειες που θα διαρκέσουν χρόνο. Το ίδιο και για τους ενηλίκους εκείνους που έχασαν τις δουλειές τους και κάποιοι τους δικούς τους ανθρώπους. Για ορισμένα παιδιά ο αντίκτυπος της παρατεταμένης απομόνωσης και ο υποβόσκων φόβος κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας ίσως έχουν την ίδια αντανάκλαση με το είδος της απόγνωσης που νιώθουν κατά τη διάρκεια ενός ενδεχόμενου διαζυγίου των γονιών τους. Τα περισσότερα παιδιά ανακάμπτουν μετά από αυτή την εμπειρία. Ωστόσο, σίγουρα σε κάποια έχει ψυχικό αντίκτυπο που σε ορισμένες περιπτώσεις διαρκεί διά βίου. Πιστεύω πως η Ελλάδα συνολικά έχει αντιμετωπίσει πάρα πολύ καλά την πανδημία, αλλά πρέπει να παραμείνει άγρυπνη. Τώρα που γνωρίζουμε με σιγουριά ότι σε λίγο καιρό θα έχουμε πρόσβαση σε αποτελεσματικά εμβόλια, θα πρέπει να αποφύγουμε αχρείαστους θανάτους».

Σίγουρα αυτά είναι σοφά λόγια. Το να μιλήσεις ολιστικά για μια πανδημία όπως η COVID-19 απαιτεί έναν συνδυασμό οπτικών. Και παράλληλα συνεργασία επιστημονικών τομέων που δεν άπτονται μόνο των προφανών, όπως της ιατρικής, της επιδημιολογίας, αλλά και της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας, της πολιτικής και της ιστορίας. Προσθέτω και της τέχνης, η οποία έχει μιλήσει εις βάθος για την ψυχολογική επίπτωση των πανδημιών στις κοινωνίες.

Εκείνο που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στις απόψεις του κ. Χρηστάκη ήταν η έμφαση που έδωσε στα παιδιά. Πώς άραγε θα θυμούνται οι διάφορες ηλικίες την περίοδο αυτή; Θα μοιάζει να είναι η δική τους «Κατοχή», θα μοιάζει να είναι ο δικός τους «Παγκόσμιος Πόλεμος»;

Θα είναι η απαρχή της συνειδητοποίησης πως τίποτα στη ζωή δεν είναι απόλυτα ασφαλές, ή, ανάλογα με την ηλικία τους, η πλήρης ενσωμάτωση σε έναν νέο τρόπο ζωής, ο οποίος θα βασίζεται στην προστασία και αποφυγή του δυνητικού κινδύνου; Τι θα σημαίνει αυτό στην εξέλιξή τους ως κοινωνικών όντων; Στην ανάπτυξή τους; Στο ψυχολογικό τους οπλοστάσιο; Θα γεμίσουμε ανθρώπους που θα είναι δυνητικά αμυντικοί ως προς οτιδήποτε τους πλησιάζει; Και η φαντασία; Το ρίσκο; Το πάθος;

Βλέπω παιδιά δημοτικού που έχουν εντάξει ακόμα και στις ζωγραφιές τους τη μάσκα και το χαρακτηριστικό πλέον σχήμα του ιού. Και καλά κάνουν. Εδώ υπάρχουν ανατριχιαστικά έργα παιδιών ζωγραφισμένα σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Σε λίγο έχουμε Χριστούγεννα. Εμείς, μ’ ένα παιδάκι που πλησιάζει τα δύο, έχουμε στολίσει από τέλη Νοεμβρίου. Ο Αϊ-Βασίλης μάς κάνει συντροφιά χωρίς μάσκα και οι ιστορίες του συζητούνται επί έναν μήνα. Είναι πιθανά αυτός ένας τρόπος να επεκτείνουμε τεχνητά μια γιορτινή ατμόσφαιρα; Πιθανότατα. Προσβλέπουμε στους μέλλοντες καιρούς.

*Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.