Ως το 2014 ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι ήταν ένας μελετητής της ιστορίας του πολέμου κατά την Αναγέννηση και την πρώιμη νεωτερική εποχή, περίοδο που αποτελούσε τον τομέα της ειδίκευσής του. Διδάσκοντας τότε, όπως και σήμερα, στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, είχε ήδη γράψει ένα εκλαϊκευτικό βιβλίο που αποτελούσε σύνοψη όλης της ανθρώπινης ιστορίας, από την εμφάνιση του είδους μας ως σήμερα, σε είκοσι κεφάλαια. Η μετάφρασή του στα αγγλικά με τον τίτλο Sapiens θα το αναδείκνυε σε διεθνές μπεστ σέλερ με πωλήσεις 12 εκατομμυρίων αντιτύπων και θα μετέτρεπε τον ίδιο σε οικεία φιγούρα για ένα παγκόσμιο κοινό.
Πλέον ο 44χρονος ιστορικός και φιλόσοφος, ο οποίος ζει στο Τελ Αβίβ μαζί με τον σύζυγό του Ιτζάκ Γιαχάβ, είναι τόσο διάσημος ώστε να προσκαλείται στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός το 2018 για μια ομιλία μετά την Ανγκελα Μέρκελ και πριν από τον Εμανουέλ Μακρόν, να συναντάται με τον Μαρκ Ζάκερμπεργκ του Facebook και τον Τζακ Ντόρσεϊ του Twitter και να έχει ως αναγνώστες του τον Μπαράκ Ομπάμα και τον Μπιλ Γκέιτς. Για τον Χαράρι, η περαιτέρω επιτυχία των Homo Deus και 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα (όλα τα έργα του κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια) δεν έχει αλλάξει τους βασικούς άξονες της ζωής του. Εξακολουθεί να εργάζεται πυρετωδώς, να αποσύρεται από το προσκήνιο τέσσερις εβδομάδες τον χρόνο για διαλογισμό και να ενδιαφέρεται ζωηρά για την προώθηση της εκλαϊκευμένης γνώσης. Δείγμα της μέριμνάς του αυτής είναι και η έκδοση του Sapiens σε κόμικς, με αφορμή την οποία συνομιλήσαμε στο «Βήμα».
Το κόμικ ως είδος απαιτεί μια αφήγηση που απέχει παρασάγγας από εκείνη της Ιστορίας. Πώς προσαρμοστήκατε σε αυτό μετατρέποντας το Sapiens στο Sapiens: Μια εικονογραφημένη Ιστορία;
«Το κόμικ ήταν η πιο ευχάριστη δουλειά που έκανα ποτέ μου. Σκοπός μας ήταν να προσελκύσουμε ανθρώπους που συνήθως δεν διαβάζουν επιστημονικά βιβλία όπως το Sapiens. Για να το πετύχουμε συνεργάστηκα με δύο εξαιρετικά ταλαντούχους καλλιτέχνες, τον Ντάνιελ Καζανάβε και τον Ντέιβιντ Βαντερμιούλεν, και όλοι μαζί αποφασίσαμε να αφήσουμε κατά μέρος τις ακαδημαϊκές συμβάσεις και να κάνουμε ένα ταξίδι στην άγρια μεριά της Ιστορίας. Το τωρινό βιβλίο δεν είναι απλώς μια εικονογραφημένη εκδοχή του παλιού. Είναι μια καινοτόμος εξερεύνηση του τι σημαίνει η Ιστορία – και του τι σημαίνει η αφήγησή της. Στο παρελθόν οι εικόνες έπαιζαν μείζονα ρόλο στη μετάδοση της ιστορικής πληροφορίας. Αρκεί να σκεφτείτε την ταπισερί της Μπαγέ. Οταν κανείς προσθέτει την οπτική διάσταση στην αφήγησή του, τίθεται ένα πλήθος ερωτημάτων που απαιτούν ευφάνταστες απαντήσεις. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι κάποιοι Sapiens διασταυρώθηκαν με τους Νεάντερταλ. Το γνωρίζουμε ως γενικό δεδομένο, σε αυτή την κάπως αφηρημένη μορφή. Σχεδιάζοντάς το, όμως, πρέπει να είναι κανείς ακριβής, Σχεδιάζεις έναν άνδρα Sapiens με μια γυναίκα Νεάντερταλ; Μια γυναίκα Sapiens με έναν άνδρα Νεάντερταλ; Ενα γκέι ζευγάρι; Και ποιο είναι το χρώμα της επιδερμίδας τους; Οι Sapiens ήρθαν από την Αφρική, ενώ πατρίδα των Νεάντερταλ ήταν η Ευρώπη. Σημαίνει αυτό ότι το χρώμα του δέρματος των Sapiens ήταν σκούρο ενώ των Νεάντερταλ πιο ανοιχτό; Σε ένα κόμικ οφείλει να απαντήσει κανείς σε όλα αυτά τα ερωτήματα».
Πράγματι, ήθελα να το θίξω κι εγώ αυτό το σημείο, ότι δηλαδή από κοινού με τους συνεργάτες σας ανασχεδιάζετε πλήρως το αρχικό εγχείρημα, προσθέτοντας πλοκή και χαρακτήρες και ενσωματώνοντας ουσιαστικά όλες τις τεχνικές του κόμικ.
«Η ακαδημαϊκή ιστορία είθισται να έχει πιο σοβαρό ύφος, με το κόμικ όμως είχαμε περισσότερη ελευθερία ως προς την παρουσίαση του υλικού. Για παράδειγμα, αποφασίσαμε να παρουσιάσουμε τη συνάντηση μεταξύ Sapiens και Νεάντερταλ με αναφορές σε αριστουργήματα της μοντέρνας τέχνης. Αντίθετα, την ανακάλυψη της φωτιάς την αποδώσαμε με το στυλ αστείας διαφήμισης. Ορισμένα κομβικά στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης τα φανταστήκαμε σαν τηλεοπτικό ριάλιτι και για το μέρος που αναφέρεται στην επινόηση της θρησκείας δανειστήκαμε τις συμβάσεις των υπερηρωικών ταινιών δράσης. Εμφανίζομαι κι εγώ ως χαρακτήρας στο κόμικ, επέμενα όμως να μην είμαι ο μοναδικός. Ετσι, εντάξαμε στην αφήγηση και άλλους επιστήμονες, άλλους πραγματικούς, άλλους φανταστικούς. Ηταν ιδιαίτερα σημαντικό να μεταδώσουμε το μήνυμα ότι η επιστήμη είναι μια συλλογική προσπάθεια και ότι οι επιστήμονες συχνά ενδέχεται να έχουν διαφορετικές απόψεις μεταξύ τους».
Τηρουμένων των αναλογιών, το κόμικ σας μου θύμισε το «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ο άνθρωπος», μια πρωτοποριακή για την εποχή της γαλλική εκπομπή κινουμένων σχεδίων, την οποία έβλεπα όταν ήμουν παιδί. Τόσο οι δημιουργοί της όσο και εσείς χρησιμοποιείτε ένα μέσο με απήχηση στο ευρύ κοινό για τη διάδοση ενός εκλαϊκευτικού έργου.
«Και εγώ παρακολουθούσα την εκπομπή αυτή όταν ήμουν παιδί και με επηρέασε πολύ. Ηταν ένας από τους κυριότερους λόγους που έγινα ιστορικός και διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό την αίσθησή μου για την Ιστορία. Οπως εκείνη η σειρά, το κόμικ μας επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον γυάλινο πύργο των ιστορικών και στο ευρύ κοινό. Η πανδημία μάς έδειξε πόσο σημαντικές είναι τέτοιες γέφυρες. Αν δεν προσπαθήσεις να καταστήσεις την επιστήμη προσβάσιμη σε όλους, αφήνεις το πεδίο ελεύθερο σε κάθε είδους γελοίες θεωρίες συνωμοσίας. Και στη μάχη με τις θεωρίες συνωμοσίας η επιστήμη διακρίνεται από ένα μεγάλο μειονέκτημα: είναι πολύ περίπλοκη! Καθήκον των δημόσιων διανοουμένων όπως εγώ είναι να μεταφράζουν τις πιο πρόσφατες επιστημονικές θεωρίες σε προσιτές και διασκεδαστικές αφηγήσεις χωρίς να παραβλέπουν την προσήλωσή μας στα βασικά επιστημονικά δεδομένα».
«Σε έναν κόσμο που κατακλύζεται από άσχετες πληροφορίες, η σαφήνεια είναι δύναμη» διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο της αγγλικής έκδοσης. Εκφράζει αυτή η πρόταση έναν γενικότερο στόχο σας; Να διακρίνετε το σήμα από τον θόρυβο;
«Ναι, είναι ο βασικός μου στόχος σε ό,τι κάνω. Στο παρελθόν η πληροφορία σπάνιζε, εξ ου και διαβάζαμε βιβλία για να την προσλάβουμε. Σήμερα όμως κατακλυζόμαστε από τεράστια ποσά πληροφορίας, σε τέτοιο βαθμό ώστε δεν γνωρίζουμε σε τι να αφιερώσουμε την προσοχή μας και τι να πιστέψουμε, με αποτέλεσμα συχνά να σπαταλάμε τον χρόνο μας σε τετριμμένα ζητήματα αγνοώντας τα ουσιώδη. Πλήθος ανθρώπων παγκοσμίως χάνουν τον χρόνο τους βλέποντας βίντεο με γάτες στο Διαδίκτυο και αδιαφορώντας για την παγκόσμια υπερθέρμανση. Δεν θέλω λοιπόν να γράφω βιβλία που απλώς θα παρέχουν πληροφορίες στον κόσμο. Θέλω με τα βιβλία μου να τους κάνω να δουν τη μεγάλη εικόνα από διαφορετική οπτική γωνία».
Η διάδοση του Διαδικτύου εδώ και είκοσι χρόνια έφερε μια αλγοριθμική επανάσταση, αλλά και την ανάδυση ενός κράτους επιτήρησης και της δυνατότητας, όπως έχετε επισημάνει παλιότερα, τα τεχνολογικά δεδομένα να δώσουν στον αυταρχισμό τα μέσα με τα οποία να υπερνικήσει τη δημοκρατία.
«Υπάρχει μια μετατόπιση του κύρους από τον άνθρωπο στον αλγόριθμο σε πολλά πεδία, από τον τρόπο διασκέδασης ως τη διεξαγωγή του πολέμου. Δεν είναι όμως αργά για να θέσουμε υπό έλεγχο τη μεταβολή αυτή. Οι ίδιοι οι πολίτες οφείλουν να ασκήσουν πίεση στις κυβερνήσεις τους ως προς αυτό γιατί το διακύβευμα είναι πράγματι μείζον. Με την υπολογιστική ισχύ και τη βιολογική γνώση του 21ου αιώνα κυβερνήσεις και εταιρείες σύντομα θα έχουν τη δυνατότητα να μας κατανοούν καλύτερα από ό,τι κατανοούμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας. Αναλογιστείτε τι σημαίνει αυτό. Σημαίνει ότι ο άνθρωπος γίνεται ένα ον ευάλωτο στο χάκινγκ. Αλγόριθμοι ήδη μας λένε τι να παρακολουθήσουμε και τι να αγοράσουμε. Σε λίγο θα γνωρίζουν καλύτερα από εμάς τι θα πρέπει να σπουδάζουμε, τι επάγγελμα να ακολουθήσουμε, ποια πολιτικά κόμματα να υποστηρίζουμε. Αν δεν ελέγξουμε τις ισχυρές αυτές τεχνολογίες, ενδέχεται να γίνουμε μάρτυρες της ανάδυσης των χειρότερων ολοκληρωτικών καθεστώτων της Ιστορίας και ακόμη και στις υποτιθέμενα ελεύθερες κοινωνίες οι άνθρωποι θα απολέσουν τον έλεγχο της ζωής τους».
Στην πρώτη εκδοχή του Sapiens βλέπει κανείς σε διάφορα σημεία την παρουσία του τυχαίου – περιπτώσεις όπου η έκβαση ήταν αμφίρροπη, περιστάσεις όπου έκαναν την εμφάνισή τους απρόσμενες μεταβλητές. Ποιος είναι τελικά ο ρόλος του απρόβλεπτου στην Ιστορία;
«Η Ιστορία είναι γεμάτη από απροσδόκητες εκπλήξεις. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία γύρω στο 250 μ.Χ. Τη δεδομένη χρονική στιγμή ο χριστιανισμός ήταν ακόμη μια εσωτεριστική ανατολική σέκτα. Αν έλεγε κανείς στους Ρωμαίους ότι σε έναν αιώνα ο χριστιανισμός θα ήταν κρατική θρησκεία, θα τον θεωρούσαν εντελώς τρελό. Κατά παρόμοιο τρόπο τον Οκτώβριο του 1913 οι Μπολσεβίκοι του Λένιν ήταν μια μικροσκοπική ριζοσπαστική φατρία. Κανείς λογικός άνθρωπος δεν θα προέβλεπε ότι μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα θα κυβερνούσαν ολόκληρη τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Τέτοια παραδείγματα πρέπει να μας καθιστούν επιφυλακτικούς ως προς την ικανότητά μας να προβλέπουμε. Ποιες είναι άραγε εκείνες οι μικρές ομάδες στις οποίες κανένας δεν δίνει σημασία σήμερα, μπορεί όμως αύριο να αλλάξουν τον κόσμο;».
«Χρειάζονται επενδύσεις σε θεσμούς και παιδεία»
Γράφοντας στους «Financial Times» τον περασμένο Μάρτιο, στην αρχή της πανδημίας, επισημαίνατε ότι η αντιμετώπισή της από το κράτος θα απαιτούσε, όπως κάθε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, την εμπιστοσύνη του κοινού στην κυβέρνηση. Αρκεί το απόθεμα εμπιστοσύνης που υπάρχει σήμερα ώστε να βγούμε από την κρίση;
«Εξαρτάται από τη χώρα. Σε πολλά κράτη διάφοροι λαϊκιστές πολιτικοί υπονόμευαν επί πολλά χρόνια την εμπιστοσύνη στα μέσα ενημέρωσης, στην επιστήμη και στις κυβερνητικές υπηρεσίες. Οι συγκεκριμένες χώρες πασχίζουν πλέον να πείσουν τους πολίτες τους να συμμορφωθούν με τις συστάσεις των επιστημόνων και να λάβουν τις στοιχειώδεις για την ασφάλειά τους προφυλάξεις. Δεν είναι αργά για να ξαναχτιστεί η εμπιστοσύνη, θα χρειαστεί όμως να επενδύσουν στους θεσμούς και στην παιδεία. Σε τελική ανάλυση, ωστόσο, αυτή είναι η καλύτερη επιλογή για όλους. Ενας πληθυσμός καλά πληροφορημένος και με ισχυρά εσωτερικά κίνητρα μπορεί να αντιμετωπίσει κρίσεις καλύτερα από έναν πληθυσμό σε άγνοια και υπό αστυνόμευση».
