Είναι προοδευτική η Αριστερά; Εξαρτάται πώς εννοούμε τους όρους. Και οι δύο, «πρόοδος» / προοδευτικός» από τη μια και «Αριστερά» από την άλλη, αντιστοιχούν σε διαφιλονικούμενες έννοιες που έχουν αλλάξει με τη χρήση στη διαδρομή του χρόνου.

Η νεότερη και σύγχρονη έννοια της προόδου δεν υπήρχε στην αρχαιότητα, ούτε στον Μεσαίωνα. Ποια είναι αυτή η έννοια; Η ιδέα μιας αέναης, μη αναστρέψιμης, συνεχούς βελτίωσης των κοινωνιών και της ανθρώπινης κατάστασης. Βελτίωσης ως προς τι; Ως προς την ελευθερία (περισσότερη ελευθερία), τη γνώση (διεύρυνση και αύξηση της γνώσης), ως προς το πλήθος των διαθέσιμων αγαθών, την ικανοποίηση αναγκών, επιθυμιών και δικαιωμάτων, την υποχώρηση των δεισιδαιμονιών, τη μείωση του πόνου, της φτώχειας, της δυστυχίας. Ολα θα γίνονταν όλο και καλύτερα. Είτε με μικρές βαθμιαίες αλλαγές, είτε με μεγάλες επαναστάσεις, η πρόοδος θα ήταν αναπότρεπτη και, παρά τις τυχόν υποτροπές ή οπισθοχωρήσεις, μη ανασχέσιμη. Είναι μια ιδέα που ξεκίνησε από τον Francis Bacon και συνδέθηκε κυρίως με τον Διαφωτισμό. Οπως έχει ειπωθεί, μοιάζει με υποκατάστατο της Θείας Πρόνοιας, με εγγυητή αυτή τη φορά όχι τον Θεό, αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο, που με τον λόγο και τις ικανότητές του, την επινοητικότητα και την επιστήμη του θα εξασφάλιζε τα μέσα για την ανάπτυξή του και θα έχτιζε όλο και καλύτερες κοινωνίες, με αποκορύφωμα αυτή στην οποία ο καθένας θα απολάμβανε τελικά τη ζωή του μέσα σε μια κατάσταση αφθονίας, γαλήνης και ευτυχίας. Η ιδέα αυτή δεν μπορούσε να υπάρχει στην αρχαιότητα με την κυκλική αντίληψη του χρόνου, όπου την πρόοδο διαδέχεται η φθορά, ούτε στον χριστιανικό Μεσαίωνα, όπου, παρά την ευθύγραμμη αντίληψη του χρόνου, η σωτηρία παραπέμπεται εκτός ιστορίας. Αλλωστε στον χριστιανισμό υπάρχει η Πτώση και στην αρχαιότητα η ιδέα της Αιώνιας Επιστροφής.

Η πρόοδος της νεωτερικότητας κοίταζε με αισιοδοξία και ελπίδα το μέλλον. Αυτή την ιδέα ενστερνίστηκαν πολιτικές δυνάμεις που προσέβλεπαν στα αγαθά που θα έφερνε η επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη και εργάστηκαν για τον αντίστοιχο μετασχηματισμό των κοινωνιών. Η Αριστερά ήταν μια από αυτές τις δυνάμεις που πίστευε και πιστεύει πως η σοσιαλιστική κοινωνία θα συνιστούσε πρόοδο σε σχέση με την καπιταλιστική και ότι η εξέλιξη αυτή είναι περίπου αναπόφευκτη, παρά τις δυσκολίες. Ομως τον 20ό αιώνα αυτή η έννοια προόδου επικρίθηκε. Οι ουτοπίες με τις οποίες συνδέθηκε σκούριασαν και απαξιώθηκαν τόσο θεωρητικά όσο και πολιτικά. Η χωρίς όρια τεχνολογική ανάπτυξη και η ασύδοτη κατανάλωση είχαν μια σειρά από ανεπιθύμητες παράπλευρες συνέπειες, από οικολογικές καταστροφές έως μεγάλες ανισότητες. Το Ολοκαύτωμα, οι μεγάλοι πόλεμοι του 20ού αιώνα, η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού με όλα τα δεινά που αποκάλυψε ήταν μεγάλα επιπλέον πλήγματα στην προοδευτική αισιοδοξία.

Παρά ταύτα, οι λέξεις «πρόοδος» και «προοδευτικός» εξακολουθούν να είναι λέξεις- παράσημα. Ολοι θέλουν να είναι προοδευτικοί, κανείς οπισθοδρομικός. Παρά τη νοσταλγία που συχνά αισθανόμαστε για το παρελθόν, λίγοι αναζητούν σήμερα έναν χαμένο παράδεισο. Ολοι προσβλέπουν στο μέλλον. Υπ’ αυτή την έννοια είναι και οι αριστεροί προοδευτικοί, όπως σχεδόν όλοι. Ομως, δεν το εννοούν έτσι. Δεν δηλώνουν απλώς προοδευτικοί, δεν το διεκδικούν. Θεωρούν ότι έχουν ήδη κατοχυρώσει την ετικέτα και είναι μόνο αυτοί που θέλουν την πρόοδο. Οπότε όλοι οι άλλοι είναι αντιδραστικοί, ή ακόμη χειρότερα ακροδεξιοί, φασίστες ή χούντα. Το φως και το σκοτάδι. Αυτός ο μανιχαϊσμός είναι βολικός, ειδικά όταν η προοδευτικότητα που επικαλούνται είναι είτε κενή (δεν έχει δηλαδή περιεχόμενο), είτε περιλαμβάνει τα πάντα. Λέω τα πάντα διότι σήμερα αριστεροί προοδευτικοί σε όλον τον κόσμο υποστηρίζουν συγχρόνως κοσμοπολίτικες και κοινοτιστικές θέσεις, διεθνιστικές και εθνικιστικές, είναι υπέρ της οικολογίας αλλά συγχρόνως και υπέρ του λιγνίτη, υπέρ των εναλλακτικών μορφών ενέργειας αλλά κατά των ανεμογεννητριών, είναι υπέρ της επιστήμης αλλά κατά των ειδικών, συχνά κατά των εμβολίων και υπέρ των συνωμοσιολογικών θεωριών. Είναι υπέρ μιας εξομοιωτικής ισότητας και υπέρ της διάκρισης των επιμέρους ταυτοτήτων. Πρόκειται για ένα συνονθύλευμα αντικρουόμενων θέσεων που χαρακτηρίζει, αδιακρίτως, και ανθρώπους από άλλους πολιτικούς χώρους. Είμαστε στην επικράτεια του λαϊκισμού – όλα και τα αντίθετά τους, χωρίς συναίσθηση κάποιας μεταξύ τους έντασης. Η Αριστερά, που έστελνε στα γκουλάγκ αυτούς που θεωρούσε πως διαφοροποιούνταν, έστω και ανεπαίσθητα, από το δόγμα και τη γραμμή, σήμερα ψαρεύει από δω και από εκεί θέσεις για να ικανοποιήσει ένα ετερόκλητο ακροατήριο. Δεν ηγείται, ακολουθεί για να μπορέσει να υπάρξει.

Παλαιότερα, απέναντι στην πρόοδο και στους προοδευτικούς δεν ήταν η αντίδραση και οι αντιδραστικοί, αλλά η συντήρηση και οι συντηρητικοί που έδιναν έμφαση στην παράδοση και στα έθιμα, στην οικογένεια και στην πατρίδα, σε ό,τι είναι οικείο και προσφιλές. Απέναντι στην αποφασισμένη, ορθολογική, καινοτόμα και καθαρή πρόοδο προέβαλλαν την εμπειρία, το συναίσθημα και τη φρόνηση· τη θαλπωρή του επενδυτή της συνήθειας απέναντι στον αμείλικτο γυμνό λόγο, την περίτεχνη καλλιέργεια του παλαιού απέναντι στην αστόλιστη στιλπνότητα του νέου. Αλλά και οι συντηρητικοί θέλουν αλλαγές, δεν είναι καθηλωμένοι σε ένα παρελθόν λείψανο· στρέφονται προς και προετοιμάζουν το μέλλον. Σήμερα, επίσης, αριστεροί προοδευτικοί αγκαλιάζουν, όπως είπαμε, συντηρητικά προτάγματα, ενώ δεξιοί συντηρητικοί υιοθετούν κεντροαριστερές θέσεις (βλ. π.χ. στάση γερμανών συντηρητικών απέναντι σε μετανάστες και πρόσφυγες). Οι διαχωριστικές γραμμές δεν είναι πια τόσο σαφείς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το δίπολο Αριστερά – Δεξιά δεν έχει πλέον νόημα. Και αυτό διότι είναι ζήτημα αυτοπροσδιορισμού και διότι οι ταυτότητες δεν συγκροτούνται αφηρημένα. Αντλούν από την εκάστοτε παράδοση, έχουν ιστορία και χτίζονται μέσα από τις τρέχουσες επιλογές.

Είπαμε ότι η προοδευτικότητα που επικαλείται η Αριστερά, εκτός από το να περιλαμβάνει τα πάντα, μπορεί να είναι και κενή. Τι σημαίνει αυτό; Οτι δεν υπάρχει ένα ανεξάρτητο κριτήριο με βάση το οποίο να κρίνεται εάν κανείς είναι προοδευτικός. Το τι συνιστά πρόοδο μεταβάλλεται. Η Αριστερά, πάντως, βαφτίζει προοδευτικό αυτό που η ίδια κάνει. Οι ίδιες κινήσεις είναι προοδευτικές εάν γίνονται από έναν αριστερό και αντιδραστικές εάν γίνονται από έναν αντίπαλο. Θυμίζει τη γελοιογραφία του Γιάννη Ιωάννου όπου ο Ανδρέας Παπανδρέου κρατούσε ο ίδιος τον οδοδείκτη που έδειχνε τον δρόμο προς τον σοσιαλισμό. Οπου πήγαινε ο Παπανδρέου, εκεί βρισκόταν και ο σοσιαλισμός.

Ετσι και με την Αριστερά. Ο,τι κάνει αυτή είναι εξ ορισμού – δηλαδή χρίεται – προοδευτικό. Αλλά αυτό δεν μας λέει και πολλά πράγματα. Οπότε, αντί να μας απασχολούν οι ταμπέλες, καλύτερα να κρίνουμε πράξεις και πολιτικές για το πώς ανταποκρίνονται στις περιστάσεις.

*H κα Βάσω Κιντή είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας, ΕΚΠΑ