Παρτίδα
Πώς να σε κερδίσω. Με παίζεις όπως θέλεις.
Και μου παίρνεις έναν-έναν τους στρατιώτες.
Μου κυκλώνεις τους πύργους.
Τ’ άλογά μου έχουν τρομάξει και τριγυρνούν εδώ κι εκεί χαμένα.
Μα πώς να σε κερδίσω.
Που ακόμα κι αυτή η βασίλισσά μου ξεπορτίζει.
Και με προδίνει αδιάκοπα μέσα στα χόρτα με τους στρατιώτες και τους αξιωματικούς σου.
Νάσος Βαγενάς – Από τη συλλογή «Πεδίον Αρεως» (1982)
Τις τελευταίες εβδομάδες, έγκλειστος, όπως όλοι μας, κατέφυγα στο Netflix που μας έχει παρασύρει στα απροσμέτρητα βάθη των ψυχαγωγικών (και όχι μόνο) επιλογών του. Δεν χρειάστηκα να ψάξω πολύ. Το διαμάντι ήταν προτεινόμενο από την πλατφόρμα. Πρόκειται για «Το Γκαμπί της Βασίλισσας», που έχει κλέψει τις καρδιές (και τον νου) ουκ ολίγων τηλεθεατών. Πρόσφατα ο «New Yorker» είχε μια εξαιρετική ανάλυση της σειράς χαρακτηρίζοντάς την ως ό,τι πιο απολαυστικό υπάρχει αυτή τη στιγμή στην τηλεόραση. Εξίσου σημαντικό αφιέρωμα είχε και ο «Guardian» αναφέροντας πως στη σειρά δούλεψαν ως σύμβουλοι ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής Γιούρι Κασπάροφ και ο προπονητής Μπρους Παντολφίνι. Τονίζει μάλιστα ότι η σειρά μπαίνει σε απίθανη λεπτομέρεια στον νου του σκακιστή και υποστηρίζει πως ο κεντρικός χαρακτήρας, η νεαρή ορφανή Μπεθ Χάρμαν, φαίνεται να βασίζεται σε υπαρκτό πρόσωπο, κάτι που αρνούνται οι παραγωγοί της. Ωστόσο, ακόμη και οι ειδικοί του παιχνιδιού επεσήμαναν βιογραφικές ομοιότητες μεταξύ της Χάρμαν και του εκκεντρικού παιδιού-θαύματος, του Αμερικανού Μπόμπι Φίσερ, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, απεχθανόταν τις παίκτριες γυναικείου φύλου. Την εποχή του το παιχνίδι ήταν εξαιρετικά δημοφιλές, με τους παίκτες να έχουν εικόνα σταρ.
Το CNN, από την πλευρά του, τονίζει το γεγονός ότι επιτέλους μια δημοφιλής σειρά βασίζεται πάνω σε ένα κεντρικό θέμα που άπτεται των δυνάμεων της νόησης. Ενα παιχνίδι όπου κανένας δεν κλέβει. Η ήττα ακολουθείται από μια χειραψία και οι (αρσενικοί) αντίπαλοι που σμπαραλιάζει η Μπεθ εντυπωσιάζονται με τη δύναμή της ακόμη και όταν χάνουν. Ξέρουμε πολλά τέτοιου είδους παιχνίδια με ανάλογο ήθος σήμερα;
Η σειρά είναι πραγματικά εξαιρετική σε όλα τα επίπεδα. Ανασύσταση εποχής, μόδα, (το Μουσείο του Μπρούκλιν έχει ανεβάσει μια ψηφιακή έκθεση των κοστουμιών της σειράς), υποβόσκουσα πολιτική κατάσταση, δράση, χαρακτηρολογία, σκηνοθεσία, φωτογραφία είναι άριστες. Εκείνη ωστόσο που μένει στον νου είναι η πρωταγωνίστρια, ένα πραγματικά εντυπωσιακό πλάσμα με τεράστια μάτια και χαμαιλεόντεια δυνατότητα μεταμόρφωσης.
Το κεντρικό θέμα βέβαια καλύπτει σαν θόλος όλο το έργο. Το σκάκι. Το παιχνίδι προήλθε από την Ινδία πριν από τον 7ο αιώνα. Η αξία των πεσσών καθορίστηκε στην Ισπανία τον 15ο και οι κανόνες οριστικοποιήθηκαν τον 19ο αιώνα. Το σκάκι είναι φυσικά ένα αναλογικό παιχνίδι, όπως τόσα και τόσα που σφράγισαν τα νιάτα μας. Βεβαίως, η ψηφιακή τεχνολογία δεν θα μπορούσε να μην επηρεάσει και το άθλημα. Υπολογιστές άρχισαν να παίζουν εναντίον διακεκριμένων σκακιστών και το 1997 ο υπολογιστής «Deep Blue», που σχεδιάστηκε από την IBM, κατάφερε να νικήσει τον παγκόσμιο πρωταθλητή Γκάρι Κασπάροφ. Πλέον οι υπολογιστές έχουν ξεπεράσει τους ανθρώπους και δεν διαγωνίζονται. Χρησιμοποιούνται έτσι ώστε να καλυτερεύουν το επίπεδο των αθλητών.
Ισως αυτή η εξέλιξη θόλωσε την αίγλη που είχε το παιχνίδι τον προηγούμενο αιώνα. Η αίσθηση όμως ότι μπορείς ακόμη να διαγωνίζεσαι σε ένα στρατιωτικό (εν μέρει) παιχνίδι επί χάρτου είναι γοητευτική. Το σκάκι είναι ένα παιχνίδι, ένα παίγνιο. Παίγνιο (game) είναι «η κατάσταση εκείνη κατά την οποία δύο ή περισσότεροι ορθολογικοί παίκτες με αντικρουόμενους στόχους επιλέγουν τρόπους ενέργειας, δημιουργώντας συνθήκες ανταγωνιστικής αλληλεξάρτησης».
Το σκάκι είναι φυσικά ένα παιχνίδι στρατηγικής. Και ως τέτοιο εμπεριέχει και θυσίες. Ενας παίκτης θυσιάζει κάτι για να πέτυχει κάτι μεγαλύτερο. Επίσης υπάρχει και η… μεταμόρφωση. Ενα απλό πιόνι, όταν φτάσει στην απέναντι όχθη, μετατρέπεται είτε σε Αξιωματικό, είτε σε Πύργο, είτε ακόμη και σε Βασίλισσα, πολλαπλασιάζοντας τη δύναμή του. Πολύ ενδιαφέρον κομμάτι στο σκάκι είναι το Αλογο που κινείται με τέτοιο τρόπο ώστε να «υπερπηδά» άλλα κομμάτια, κάτι που κανένα άλλο, ούτε η Βασίλισσα, έχει το δικαίωμα να κάνει. Ωστόσο η κίνησή του είναι περιορισμένη. Ο καλός σκακιστής οφείλει να έχει εξαιρετικά ανεπτυγμένη μνήμη. Οπως λεει ο Μιγκέλ ντε Ουναμούνο, ο σκακιστής είναι ένας αρχαιολόγος των κινήσεών του, σκάβει βαθιά για να βρει διαδρομές για το όποιο πρόβλημα.
Επίσης το σκάκι έχει τρεις διακριτές ενότητες. Το άνοιγμα, το οποίο είναι πεπερασμένο. Υπάρχουν δεκάδες, αλλά είναι πλέον γνωστά. Το άνοιγμα είναι η χειραψία, η γνωριμία των αντιπάλων μεταξύ τους. Η είσοδος σε έναν κόσμο ο οποίος θα μας καταπλήξει, θα μας παρασύρει και πιθανόν θα μας παγιδεύσει. Ακολουθεί το κυρίως παιχνίδι, όπου κάθε σκακιστής ανοίγεται στον νέο κόσμο που έχει κατασκευάσει μαζί με τον αντίπαλό του, χρησιμοποιώντας τα εργαλεία του, ρισκάροντας, αποκρύπτοντας, στήνοντας παγίδες, προσπαθώντας να προφυλάξει το βασικό του πιόνι (έναν κακόμοιρο Βασιλιά που έχει σχεδόν μηδενικές δυνατότητες κινήσεων). Το κυρίως παιχνίδι είναι γεμάτο γεγονότα που προκύπτουν το ένα ως αποτέλεσμα του άλλου και δημιουργούν τεράστιο ενδιαφέρον, μέχρι που έρχεται το φινάλε, που μπορεί να είναι ξαφνικό ή μπορεί να είναι τόσο σοφά προετοιμασμένο που να διαρκεί περισσότερο. Και ύστερα το τέλος. Μοιάζει σαν μια μεταφορά τη ζωής, μέσω ενός πολέμου. Βέβαια, μπορεί να είναι μια μικρογραφία της μεσαιωνικής κοινωνίας όπου όλοι προστατεύουν τον βασιλιά. Μπορεί, τέλος, και να είναι μια αλληγορία: η αναβολή του θανάτου όπως συμβαίνει στο αριστούργημα του Μπέργκμαν «Η Εβδομη Σφραγίδα», όπου ο Ιππότης παίζει σκάκι με τον Θάνατο.
Σήμερα, η σειρά του Netflix δίνει ξανά ζωή σε ένα κάπως ξεχασμένο παιχνίδι που κάποτε ήταν θρυλικό. Και θυμάμαι τώρα, σε ένα ταξίδι μου δέκα χρόνια πριν στο Πεκίνο, μια βόλτα σε ένα τεράστιο πάρκο, περίπου είκοσι φορές σαν το Πεδίον του Αρεως, όπου κάτω από τα μεγάλα δέντρα είχαν στηθεί εκατοντάδες τραπέζια σιανγκτσί (το κινεζικό σκάκι). Ατελείωτος αριθμός παικτών έπαιζαν και ένας δεκαπλάσιος παρακολουθούσε. Μαγεία. Τώρα βέβαια έχουν αναλάβει τα applications.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
