Aνάλυση : Οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο

Αναμφίβολα η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε ένα σημείο καμπής το οποίο αναμένεται να παίξει καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα δεκαετία. Σύμφωνα με τις πρόσφατες προβλέψεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), οι οποίες ανακοινώθηκαν στις 20 Οκτωβρίου 2020, η πτώση του παγκόσμιου ΑΕΠ αναμένεται να είναι της τάξης του -4.4%, ενώ για τις ανεπτυγμένες οικονομίες η αντίστοιχη πτώση αναμένεται να είναι ίση με -5.8%[1]. Τα συγκεκριμένα στοιχεία μας οδηγούν σε δυο αρχικές παρατηρήσεις.

Η πρώτη δυσοίωνη παρατήρηση είναι ότι η συγκεκριμένη πρόβλεψη από το ΔΝΤ ήρθε πριν την επέλαση του 2^ου κύματος της πανδημίας, χωρίς να συμπεριλαμβάνει τις πραγματικές οικονομικές επιπτώσεις κατά τους δύο τελευταίους μήνες του 2020, στους οποίους αρκετές από τις ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου βρίσκονται σε μερικό lockdown. Με βάση τα παραπάνω, δεν θα ήταν παράτολμο να εκτιμήσουμε μια ύφεση που θα ξεπεράσει το -5% σε παγκόσμιο επίπεδο και το -6% σε επίπεδο ανεπτυγμένων χωρών.

Πιθανότατα, κάποιος να καταφύγει εύκολα στο συμπέρασμα πως δεν είναι η πρώτη φορά που αναμένεται να επηρεαστούν αρνητικά οι βασικότεροι μακροοικονομικοί δείκτες (επίπεδο απασχόλησης, πληθωρισμός, κατανάλωση, επενδύσεις κα.) καθώς στο παρελθόν υπήρξαν αρκετές οικονομικές κρίσεις που συντάραξαν την παγκόσμια οικονομία οι οποίες ακολουθήθηκαν από γρήγορη οικονομική ανάπτυξη.

Πρωτοφανής ύφεση

Η παραπάνω εικασία, όμως, μας οδηγεί στη δεύτερη δυσοίωνη παρατήρηση. Η παγκόσμια οικονομία δεν έχει αντιμετωπίσει ποτέ ξανά στη μεταπολεμική της ιστορία αντίστοιχου βεληνεκούς ύφεση. Επιγραμματικά αναφέρουμε πως σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα[2], τα τελευταία εβδομήντα χρόνια από το 1950 και μετέπειτα, η παγκόσμια οικονομία γνώρισε τέσσερις μεγάλες υφέσεις: το 1975, το 1982, το 1991 και το 2009. Και στις τέσσερεις περιπτώσεις παρατηρήθηκε συρρίκνωση στο ετήσιο πραγματικό κατά κεφαλήν παγκόσμιο ΑΕΠ και πτώση των σημαντικότερων δεικτών της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας. Εν συγκρίσει, η παγκόσμια ύφεση του 2009 ήταν μακράν αυτή με τη μεγαλύτερη αρνητική επίδραση μεταξύ των τεσσάρων.

Τα αντίστοιχα ποσοστά μεταβολής του ΑΕΠ σε επίπεδο κόσμου και ανεπτυγμένων οικονομιών είναι τα ακόλουθα: 1975 (+0.6%, +0.4%), 1982 (+0.5%, +0.2%), 1991 (+2.7%, +1.6%), 2009 (-0.1%, -3.3%) και με βάση τις προβλέψεις του ΔΝΤ η εκτίμηση για το 2020 είναι (-5%, -6%). Το Γράφημα 1 απεικονίζει τα παραπάνω στοιχεία και αναδεικνύει το μέγεθος των πρωτόγνωρων καταστάσεων που εδώ και 8 μήνες καλείται να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα και δυστυχώς θα συνεχίσει να αντιμετωπίζει και μέσα στο 2021. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η ύφεση δεν οφείλεται σε κάποια πετρελαϊκή, χρηματιστηριακή ή κρίση χρέους που συνήθως ταλανίζουν την ευάλωτη λειτουργία του παγκόσμιου καπιταλισμού αλλά αποδίδεται ως ένα πλήγμα στη θεμελιώδη ποσοτική θεωρία του Fisher.

Γράφημα 1: Αύξηση του πραγματικού ΑΕΠ (ετήσια ποσοστιαία μεταβολή, %) Κόσμος και Ανεπτυγμένες Οικονομίες, [1970-2020], Πηγή: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Τα δεδομένα για το 2020 είναι εκτιμήσεις των συγγραφέων με βάση τις προβλέψεις του ΔΝΤ.

Η «Εξίσωση Ανταλλαγής» του Fisher

Σύμφωνα με την “Εξίσωση Ανταλλαγής” του Fisher (M∙V=P∙Q), η ποσότητα χρήματος στην οικονομία (M) εξαρτάται από την ταχύτητα κυκλοφορίας του χρήματος (V), το επίπεδο των τιμών (P) και τη συνολική αξία των συναλλαγών (Q). Η πανδημία του κορονοϊού έρχεται να ασκήσει πτωτικές πιέσεις στη συνολική αξία των συναλλαγών και στην ταχύτητα κυκλοφορίας του χρήματος που μέχρι σήμερα παρέμεναν βραχυχρόνια αμετάβλητες. Γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμά πως από τις αρχές του 2020, το καπιταλιστικό σύστημα βρίσκεται αντιμέτωπο με μια πρωτόγνωρη δοκιμασία.

Η μεγάλη ανησυχία μεταξύ των ασκούντων δημοσιονομική και νομισματική πολιτική είναι το γεγονός πως δεν διαφαίνεται σύντομη έξοδος από αυτήν την πρωτόγνωρη κατάσταση, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του πρώτου τριμήνου του 2021, οπότε και αναμένεται να υπάρξουν κάποιες θετικές ενδείξεις από έναν μαζικό εμβολιασμό του πληθυσμού.

Σε αυτό το σημείο, η τόνωση της παγκόσμιας κατανάλωσης και της παγκόσμιας παραγωγής είναι το πρώτιστο μέλημα όλων των κυβερνήσεων, αλλά σε τεράστιο βαθμό θα εξαρτηθεί από έναν δύσκολο συνδυασμό τριών εξελίξεων. Πρώτον, από την ταχύτητα έγκρισης των εμβολίων από τις ρυθμιστικές αρχές, δεύτερον, από την ταχύτητα παραγωγής και διανομής του εμβολίου και τρίτον από την αποτελεσματικότητά του. Αναμφισβήτητα, πρόκειται για το σημαντικότερο αγώνα δρόμου που εδώ και λίγους μήνες δίνει η παγκόσμια κοινότητα για το σταδιακό άνοιγμα της οικονομίας και την επιστροφή στην πρότερη “κανονικότητα”.

Το δημόσιο χρέος

Πέραν λοιπόν της υγειονομικής κρίσης και των συνακόλουθων περιορισμών που επηρεάζουν την καθημερινή ζωή όλων των πολιτών, τεράστιο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού βιώνει ήδη τις αρνητικές επιπτώσεις στα εισοδήματά τους, γεγονός που τονίζει ακόμη περισσότερο τη σημασία ενίσχυσης των οικονομικά ασθενέστερων. Το σύνολο των κρατών παγκοσμίως ενίσχυσαν άμεσα σε κάποιο βαθμό τους πληττόμενους πολίτες κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος και καλούνται σήμερα για δεύτερη φορά να τονώσουν τα εισοδήματά τους. Το μέγεθος αυτής της ενίσχυσης ποικίλει από κράτος σε κράτος[3] και, αναμφίβολα, έρχεται να δημιουργήσει μια νέα διόγκωση του δημόσιου χρέους. Ωστόσο, για ακόμη μια φορά, το οικονομικό σύστημα εξαρτάται από την ευρεία παρέμβαση των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών για την επιβίωση του.

Ανάκαμψη τύπου «W» ή «V» ;

Τα αποτελέσματα που σημείωσαν οι μεγαλύτερες οικονομίες παγκοσμίως κατά το τρίτο τρίμηνο του 2020, δεν θα πρέπει να μας καθησυχάσουν. Επιγραμματικά, σύμφωνα με τα προκαταρκτικά στοιχεία της Eurostat[4], το ΑΕΠ της Ευρωζώνης αυξήθηκε κατά +12.7% σε σύγκριση με το δεύτερο τρίμηνο του 2020, κατά +8.2% αυξήθηκε το ΑΕΠ στη Γερμανία , +18.2% στη Γαλλία, +16.1% στην Ιταλία, +16.2% στην Ισπανία, +10.7% στο Βέλγιο, +11.1% στην Αυστρία, +13.2% στην Πορτογαλία. Τα παραπάνω ενθαρρυντικά στοιχεία αναδεικνύουν πως μια ανάκαμψη τύπου “W” θα είναι αυτή η οποία τελικά θα επικρατήσει σε τριμηνιαία βάση, αλλά σε ετήσια βάση η ανάκαμψη θα είναι τύπου “V”. Συμπερασματικά, κατά τη διάρκεια των επόμενων μηνών το σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας θα βρίσκεται ξανά σε χαμηλά επίπεδα, γεγονός που ταυτόχρονα σηματοδοτεί πως η περαιτέρω ενίσχυση των οικονομιών κρίνεται επιτακτική σε παγκόσμια κλίμακα.

Γράφημα 2: Ποσοστά οικονομικής ενίσχυσης – Πακέτο δημοσιονομικής πολιτικής ως ποσοστό του ΑΕΠ για επιλεγμένες χώρες [2020], Πηγή: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.

Η ελληνική περίπτωση

Στην περίπτωση της Ελλάδας, η κυβέρνηση ανακοίνωσε μια δημοσιονομική δέσμη μέτρων συνολικού ύψους 23,9 δισεκατομμυρίων ευρώ (περίπου 14% του ΑΕΠ), συμπεριλαμβανομένων δανειοδοτικών εγγυήσεων χρηματοδοτούμενων από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους.

Τα κύρια μέτρα περιλάμβαναν: (1) δαπάνες για στήριξη του Εθνικού Συστήματος Υγείας, οι οποίες κατατάσσουν τη χώρα μας ανάμεσα στη Δανία και το Βέλγιο με βάση τον πληθυσμό κάθε κράτους (Γράφημα 3) (2) αποζημιώσεις ειδικού σκοπού σε ευάλωτα νοικοκυριά και πολίτες, πλήρη κάλυψη των ασφαλιστικών υποχρεώσεων των εργαζομένων από πληττόμενες επιχειρήσεις και των αυτοαπασχολούμενων, επέκταση παροχών ανεργίας, επιδοτήσεις για βραχυπρόθεσμη απασχόληση, διευκολύνσεις σε νοικοκυριά που αδυνατούν να αποπληρώσουν τα στεγαστικά τους δάνεια (3) ενίσχυση της ρευστότητας σε επιχειρήσεις που έχουν πληγεί σοβαρά μέσω δανειοδοτικών εγγυήσεων, επιδοτήσεις πληρωμής τόκων, επιστρεπτέες προκαταβολές, μειώσεων ενοικίων, αναβολές στις πληρωμές φόρων και εισφορών κοινωνικής ασφάλισης και (4) μειώσεις συντελεστών ΦΠΑ στον κλάδο του τουρισμού, στις μεταφορές, στις ερευνητικές δαπάνες και στα προϊόντα που απαιτούνται για υγειονομική προστασία.

Γράφημα 3: Στήριξη του Εθνικού Συστήματος Υγείας ανά πληθυσμό – Εκατομμύρια ευρώ ως προς τα εκατομμύρια πληθυσμού του κάθε κράτους για επιλεγμένες χώρες [2020], Πηγή: Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). Health at a Glance: Europe 2020[5]

Στα μέσα Νοεμβρίου 2020 κατατέθηκε στη βουλή το τελικό κείμενο του κρατικού προϋπολογισμού για το 2021, το οποίο προβλέπει ύφεση της τάξεως του -10.5% για το 2020 και επιστροφή σε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης +4.8% για το 2021. Ο προϋπολογισμός περιλαμβάνει επιπρόσθετα 7,5 δις ευρώ για την αντιμετώπιση των οικονομικών συνεπειών της πανδημίας μέσα στο 2021, γεγονός που αυξάνει το συνολικό ποσό στα 31,4 δις (23,9 δις το 2020).

Υψίστης σημασίας η διασφάλιση των θέσεων εργασίας

Οι πόροι ενίσχυσης προερχόμενοι κυρίως από κονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (SURE, Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και το Ταμείο Ανάκαμψης) είναι αυτοί που θα επαναφέρουν σε αναπτυξιακή τροχιά την εγχώρια οικονομία σε συνδυασμό με τον φθηνό δανεισμό και τις καινοτόμες παρεμβάσεις που προτείνει η τελική Έκθεση του Σχεδίου Ανάπτυξης για τον εκσυγχρονισμό της Ελληνικής Οικονομίας.

Στο κομβικό σημείο που βρισκόμαστε σήμερα, είναι υψίστης σημασίας η διασφάλιση των θέσεων εργασίας και της απασχόλησης. Σε μια περίοδο όπου η Ελλάδα συνεχίζει να καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας στην Ευρώπη (16.8% τον Αύγουστο του 2020), δεν υπάρχουν περιθώρια για να επαναληφθούν τα λάθη στη διαχείριση της κρίσης του 2009. Το επόμενο διάστημα η κυβέρνηση καλείται να ενισχύσει περαιτέρω τους πολίτες μέσω δυναμικών παρεμβάσεων. Το μέγεθος αλλά και η συχνότητα αυτών των παρεμβάσεων θα κρίνουν την αποτελεσματικότητα της εθνικής και πανευρωπαϊκής πολιτικής μέσω της ενίσχυσης της πραγματικής οικονομίας.

Κυριακή Κοσμίδου

Καθηγήτρια Χρηματοοικονομικής-Τραπεζικής

Πρόεδρος Τμήματος Οικονομικών Επιστημών, ΑΠΘ

Ιωαννίδης Φίλιππος

Υποψήφιος Διδάκτωρ

Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, ΑΠΘ

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης

Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών

Επίτιμος Δρ. Τμήματος Οικονομικών Επιστημών, ΑΠΘ

Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

[1] https://www.imf.org/external/datamapper/NGDP_RPCH@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD

[2] https://www.Fdocuments1.worldbank.org.Global-Recessions.pdf