Η εκλογή του Τζο Μπάιντεν στις Ηνωμένες Πολιτείες (ΗΠΑ) αποτελεί πάνω απ’ όλα μια πράξη άσκησης δημοκρατίας. Η δημοκρατική τάξη, το δημοκρατικό ήθος, ο δημοκρατικός πολιτισμός, που τόσο υπέφεραν κάτω από την τετραετή διακυβέρνηση Ντόναλντ Τραμπ, επιστρέφουν στη σύγχρονη γενέτειρά τους. Ο πρωτόγονος λαϊκισμός που εξέφρασε η περίοδος Τραμπ υπερκεράστηκε από τη «δημοκρατική αντεπίθεση» που εξέφρασε ο Τζο Μπάιντεν. Δεν ηττήθηκε βέβαια. Ο «τραμπισμός» παραμένει ισχυρή τάση στο αμερικανικό πολιτικό σύστημα και στην αμερικανική κοινωνία. Με 72 εκατ. ψηφοφόρους (7 εκατ. περισσότερους από το 2016), θα ήταν λάθος να υποτιμήσει κάποιος τη δύναμή του αλλά και τη συνέχεια που μπορεί να έχει.
Η νίκη Τζο Μπάιντεν στέλνει ένα ισχυρό μήνυμα σε όλους τους λαϊκιστές, αυταρχικούς και «ανελεύθερους δημοκράτες» (illiberal democrats) ανά τον κόσμο ότι δεν έχουν πλέον ως έσχατο στήριγμα την υπερατλαντική δύναμη. Η δημοκρατία μπορεί λοιπόν να επιστρέψει σε Ευρώπη και παγκοσμίως; Να ανακοπεί η «ύφεση της δημοκρατίας» (democratic recession), όπως έχει αποκληθεί η υποχώρηση της δημοκρατίας σε παγκόσμια κλίμακα;
Οπως γράφει ο L. Diamond («Democratic recession in comparative perspective: scope»), ενώ από το 1974 και μετά υπήρξε εντυπωσιακή δυναμική για την επέκταση της δημοκρατίας, από το 2006 και έπειτα άρχισε η ραγδαία υποχώρησή της. Ετσι ενώ το 2006 το 57% των κρατών με πληθυσμό πάνω από 1 εκατομμύριο ήταν δημοκρατίες και 61% από το σύνολο των κρατών, το ποσοστό αυτό έπεσε σήμερα στο 48% για τα κράτη με πληθυσμό κάτω από 1 εκατομμύριο και στο 55% γενικά. Ενώ το ποσοστό του πληθυσμού που ζούσε σε καθεστώς δημοκρατίας μειώθηκε από το 55% στο 47% μέσα στην ίδια περίοδο.
H υποχώρηση της δημοκρατίας
Το αξιοσημείωτο είναι ότι η υποχώρηση της δημοκρατίας καταγράφηκε σε όλες τις περιοχές του κόσμου, από τη Ρωσία (-15) μέχρι τις Ηνωμένες Πολιτείες (-7), με βελτιώσεις σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως σε Ιαπωνία, Αυστραλία, Καναδά. Και για πρώτη φορά υπήρξε εντυπωσιακή υποχώρηση της δημοκρατίας μέσα στον χώρο της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ), με πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτές της Πολωνίας και της Ουγγαρίας αλλά και ευδιάκριτες τάσεις υποχώρησης και σε άλλες περιπτώσεις (π.χ. Σλοβενία, Βουλγαρία), περιλαμβανομένων και χωρών-μελών με ιδιαίτερα αναπτυγμένα δημοκρατικά συστήματα, όπως Γαλλία, Ιταλία και Γερμανία, έστω και οριακά. Στη Γαλλία, π.χ., υπάρχει αυτή την περίοδο έντονος προβληματισμός για τα μέτρα που προωθεί ο πρόεδρος Μακρόν ενάντια στον «ισλαμιστικό αυτονομισμό» (islamic separatism). Ο κορυφαίος ισλαμολόγος Olivier Roy θεωρεί ότι τα μέτρα αυτά αντιστρατεύονται τις φιλελεύθερες αξίες της Γαλλικής Δημοκρατίας (βλέπε «The French battle against Islamist separatism is at odds with commitment to liberty», «Financial Times», 7/11/2020).
Από την άλλη μεριά είναι γεγονός ότι ορισμένοι αυταρχικοί ηγέτες χρησιμοποιούν τώρα και την πανδημία του κορωνοϊού προκειμένου να περιστείλουν ατομικά δικαιώματα και δημοκρατικές ελευθερίες. Στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο αλλά και έξω από την Ευρωπαϊκή Ενωση ιδιαίτερα χτυπητές περιπτώσεις υποχώρησης της δημοκρατίας είναι αυτές της Τουρκίας και χωρών των Δυτικών Βαλκανίων, όπως λ.χ. Σερβία κ.ά. -, χωρών που φιλοδοξούν κάποια στιγμή στο μέλλον να ενταχθούν ως πλήρη μέλη στην Ενωση.
Η αντεπίθεση
Ωστόσο η Ευρώπη/Ευρωπαϊκή Ενωση αποφάσισε να αντεπιτεθεί για την προστασία της δημοκρατίας και των φιλελεύθερων αξιών (όπως αποτυπώνονται στη Συνθήκη). Ετσι ύστερα από ισχυρή πίεση από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ΕΚ) συμφωνήθηκε ένας νέος μηχανισμός για την προστασία του κράτους δικαίου με αυστηρές κυρώσεις στην περίπτωση παραβιάσεων από κράτη-μέλη της Ενωσης. Οι κυρώσεις αυτές θα συνεπάγονται την αναστολή ή διακοπή των χρηματοδοτήσεων προς τις χώρες που παραβιάζουν το κράτος δικαίου και βασικά δικαιώματα από το Ταμείο Ανάκαμψης (Recovery Fund) και το νέο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο 2021-2027 (ΠΔΠ – προϋπολογισμός ΕΕ). Το εάν αυτός ο μηχανισμός θα λειτουργήσει αποτελεσματικά και θα ανακόψει τον αντιδημοκρατικό κατήφορο ορισμένων χωρών παραμένει ωστόσο ένα ανοιχτό ερώτημα. Το «σύνδρομο Μπάιντεν» ίσως τελικά να έχει πολύ μεγαλύτερη επίπτωση, αν και πάλι δεν θα πρέπει να αναμένονται οι επιπτώσεις αυτές παρά σε κάποιο βάθος χρόνου.
Ο κ. Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
