«Από των αρχών της Επαναστάσεως και μέχρι σήμερον οι παλαιοκομματικοί παράγοντες δεν έπαυσαν να εισδύουν εις τον φοιτητικόν χώρον, οτέ μεν δημιουργούντες εν αυτώ ανατρεπτικάς οργανώσεις, οτέ δε διοχετεύοντες αντιεπαναστατικά και ανατρεπτικά συνθήματα με σκοπόν την προσέλκυσιν εις τους κόλπους των της Φοιτητιώσας νεολαίας και την δημιουργίαν αντιεπαναστατικού κλίματος εν τω φοιτητικώ κόσμω».
Ηταν 4 Μαΐου 1972 και η χουντική ΚΥΠ (Κρατική Υπηρεσία Πληροφοριών) ενημέρωνε με πολυσέλιδη έκθεσή της «επί των Φοιτητικών εκδηλώσεων της παρούσης περιόδου» τον αρχιπραξικοπηματία Γεώργιο Παπαδόπουλο. Ο περιβόητος διευθυντής της ΚΥΠ Αλέξανδρος Χατζηπέτρος με επείγον απόρρητο-προσωπικό αναλυτικό έγγραφό του εξέθετε όλα τα δεδομένα της φάσης εκείνης κατά την οποία οι κινητοποιήσεις και αντιδράσεις από τον φοιτητικό χώρο κλιμακώνονταν, για να πάρουν έναν χρόνο μετά την ορμή που οδήγησε στην κατάληψη της Νομικής (Φεβρουάριος 1973) και στην εξέγερση του Πολυτεχνείου (Νοέμβριος 1973), 47 χρόνια πριν.
Τα απόρρητα έγγραφα για την παρακολούθηση του φοιτητικού κινήματος από την ΚΥΠ (τα οποία έσωσε από την αφάνεια το αρμόδιο Τμήμα Κοινοβουλευτικών Αρχείων της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων) περιλαμβάνουν από αναφορές του διευθυντή της Υπηρεσίας έως και χειρόγραφο κείμενο του τότε υπουργού Παιδείας
«Μικρά αλλά φωνασκός μερίς»
Το 1972 ήταν μια σημαδιακή χρονιά στην πορεία εξέλιξης του φοιτητικού κινήματος καθώς οι αντιδράσεις άρχιζαν να αποκτούν μαζικότερο και οργανωμένο χαρακτήρα ενάντια στις διορισμένες διοικήσεις των φοιτητικών συλλόγων που είχε επιβάλει η χούντα, διεκδικώντας ελεύθερες εκλογές για την ανάδειξη των εκπροσώπων τους. «Υπάρχει μια αριθμητικώς μικρά αλλά φωνασκός μερίς των φοιτητών, οι οποίοι κατευθυνόμενοι υπό έξω και εσωπανεπιστημιακών παραγόντων προσπαθούν να δημιουργήσουν εντυπώσεις. Αι ενέργειαί των συντονίζονται και υποκινούνται υπό πολιτικών δυνάμεων αντιτιθέμενων εις το έργον και τας επιδιώξεις της Κυβερνήσεως» αναγνώριζε ο χουντικός υπουργός Παιδείας Γεράσιμος Φραγκάτος στο ιδιόχειρο σημείωμα με το οποίο συνόδευε τις εκθέσεις των Κυβερνητικών Επιτρόπων των ΑΕΙ «περί των προσφάτων κινήσεων των φοιτητών» που έστελνε στον διευθυντή του «Γραφείου Συνδέσμου Προσωπικών Επαφών κ. Πρωθυπουργού», συνταγματάρχη Π. Ιωαννίδη στις 28 Απριλίου του ίδιου έτους. Η κατάσταση προβλημάτιζε έντονα το καθεστώς, το οποίο ωστόσο δεν ανέμενε την έκταση που έμελλε να λάβει.
Βεβαίως ανησυχούσε, όπως προκύπτει από τις σχετικές εκθέσεις και σημειώματα που συνέτασσαν οι αρμόδιες «υπηρεσίες» και οι οποίες περιλαμβάνονται στο αρχειακό υλικό που έχει ανασύρει από τα «αζήτητα» το αρμόδιο Τμήμα Κοινοβουλευτικών Αρχείων της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων. Οπως σημειώνει σχετικά ο ιστορικός Στάθης Κουτρουβίδης, υπάλληλος του Τμήματος Κοινοβουλευτικών Αρχείων, το υλικό αυτό, το οποίο βρέθηκε στη Βουλή σε ντοσιέ και κούτες, «είναι ιδιαίτερα πλούσιο και πολύτιμο διότι μέσα από τις χιλιάδες σελίδες του μας παρουσιάζεται μια αρκετά πλήρης εικόνα για το πώς λειτουργούσε η διοίκηση του καθεστώτος στο ανώτερο επίπεδο, αυτό του πρωθυπουργικού γραφείου του ίδιου του γραφείου του Γεωργίου Παπαδόπουλου».
Το υλικό θα δοθεί προς έρευνα
Αυτή τη στιγμή το υλικό αυτό βρίσκεται σε φάση διάσωσης και φροντίδας στα χέρια των ειδικών και ταξινομείται σε ειδικά κουτιά, προκειμένου σε επόμενη φάση να καταγραφεί πλήρως και να δοθεί στην έρευνα σύμφωνα με τους αρχειακούς κανόνες. Οσον αφορά τη χρονική περίοδο που καλύπτει, αυτή εκτείνεται από το 1970 και μετά, όταν το δικτατορικό καθεστώς πλήρως αποκλεισμένο από τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης, κυρίως λόγω των συζητήσεων που διεξάγονταν στο Συμβούλιο της Ευρώπης σχετικά με την αποπομπή της Ελλάδας από αυτό, προχωρούσε σε ορισμένα δειλά βήματα προς τη «φιλελευθεροποίηση». Την ίδια στιγμή βεβαίως, προχωρούσε σε αθρόες συλλήψεις αριστερών, κεντρώων και δημοκρατών πολιτών της χώρας, ενώ οι εστίες αντίστασης πλήθαιναν. «Αυτή η εξέλιξη εντάσσεται σε ένα ευρύτερο ρεύμα ιδεών και κινήσεων που αρχίζει πιο δειλά στην αρχή και στην πορεία συστηματοποιείται και αντιδρά στο καθεστώς, το οποίο περιλαμβάνει την ίδρυση εκδοτικών οίκων, την αντιστασιακή δραστηριοποίηση τοπικών συλλόγων, την εμφάνιση όλο και περισσότερο ποικίλων αντιστάσεων απέναντι σε όσους έβαλαν τη χώρα στο γύψο» σημειώνει ο κ. Κουτρουβίδης.
Αναβρασμός στα πανεπιστήμια
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το τμήμα εκείνο του αρχειακού υλικού που αφορά τις πρώτες οργανωμένες αντιδράσεις της νεολαίας έναντι της ασφυκτικής και αυταρχικής πολιτικής του καθεστώτος στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση, η οποία συναντούσε ακόμα και τις αντιδράσεις των συγκλήτων. Η δικτατορία είχε διορίσει κυβερνητικούς επιτρόπους σε όλα τα ΑΕΙ που είχαν στενές επαφές με το καθεστώς και το ίδιο το γραφείο του Πρωθυπουργού, είχε ακυρώσει την λειτουργία των δημοκρατικά εκλεγμένων οργάνων των φοιτητικών συλλόγων, είχε τοποθετήσει σε αυτά εγκάθετους και της αρεσκείας της και είχε αλλάξει τα προγράμματα σπουδών από τα τέλη του 1971. «Υπάρχει επομένως ένας αναβρασμός στο σύνολο των πανεπιστημίων της χώρας, όπως προκύπτει και από το υλικό που προοιωνίζεται τα δραματικά γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου τον επόμενο χρόνο» υπογραμμίζει ο κ. Κουτρουβίδης.
Από την κατάληψη της Νομικής το 1973
Στην πορεία αυτή το 1972 ήταν χρονιά-ορόσημο για τους εντεινόμενους αγώνες των φοιτητών μέσα στις σχολές με αίτημα τις γνήσιες εκλογές και τη συγκρότηση φοιτητικών συλλόγων, με την προσφυγή στα Πρωτοδικεία κατά των διορισμένων εκπροσώπων της χούντας στις σχολές κ.λπ. Ομως τα αιτήματά τους είχαν ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο και όχι συντεχνιακό, καθώς έθεταν στο στόχαστρο το ίδιο το καθεστώς και την παραβίαση των συνταγματικών και δημοκρατικών ελευθεριών. Οι αντιδράσεις εκδηλώνονταν «εις άπαντα σχεδόν τα Ανώτερα και Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα», όπως κατέγραφαν οι αναφορές της ΚΥΠ, διαπιστώνοντας ότι «εδημιουργήθη θόρυβος εις βάρος της Κυβερνήσεως».
Οι πρώτες αντιδράσεις και η καταγραφή τους
Από τους πρώτους που είχαν αντιδράσει ήταν οι σπουδαστές της Ανωτέρας Δημοσίας Σχολής Υπομηχανικών Αθηνών, απέχοντας από τα μαθήματά τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την κατάργηση κεκτημένων δικαιωμάτων τους, ενώ τον Μάρτιο φοιτητές της Νομικής Σχολής Αθηνών κατέθεσαν προσφυγή στο Πρωτοδικείο Αθηνών «διά της οποίας εζήτουν να καταδειχθή υπό του Δικαστηρίου η έλλειψις νομιμότητος του (σ.σ.: διορισμένου) Συλλόγου Φοιτητών της Νομικής Σχολής «Η ΘΕΜΙΣ»».
Τον Απρίλιο 200 περίπου φοιτητές του ΕΜΠ συγκεντρώθηκαν έξω από τα γραφεία της «Διοικούσης Επιτροπής Συλλόγων ΕΜΠ» και «διά οχλοκρατικών εκδηλώσεων και ρυθμικών κραυγών ως «Κάτω η Χούντα», «Παραιτηθήτε», «Συνέλευσις» κ.λπ. ηξίουν την πραγματοποίησιν της συνεδριάσεως εις ευρύ χώρον προκειμένου να συμμετάσχουν και ούτοι». Τον ίδιο μήνα οι φοιτητές της Νομικής επανακαταθέτουν προσφυγή στο Πρωτοδικείο «αιτούμενοι την αντικατάστασιν του υφισταμένου Διοικητικού Συμβουλίου της εν λόγω Σχολής και τον διορισμόν νέου τοιούτου προς τον σκοπόν διενεργείας αρχαιρεσιών διά την ανάδειξιν αιρετών Διοικητικών Συμβουλίων». Αλλά και φοιτητές άλλων σχολών (ΕΜΠ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πάντειος) «εκοινοποίησαν προς τα Διοικητικά Συμβούλια των οικείων Συλλόγων εξωδίκους προσκλήσεις δι’ ων αιτούν την σύγκλησιν Γενικής Συνελεύσεως προς διενέργειαν αρχαιρεσιών», ενώ στις 21 Απριλίου 1972, επέτειο από την επιβολή της στρατιωτικο-φασιστικής δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967, περίπου πενήντα φοιτητές «συνεκεντρώθησαν έξωθι των προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών, άδοντες διάφορα απηγορευμένα άσματα και μεταδίδοντες αντιεπαναστατικά συνθήματα ως «Κάτω η Χούντα» κ.λπ., αξιούντες την παραίτησιν των Διοικητικών Συμβουλίων και την διενέργειαν αρχαιρεσιών».
Επιθέσεις κατά φοιτητών από αστυνομικούς
Τα συνθήματα και η προειδοποίηση
Αλλά και την επομένη ημέρα «ομάς φοιτητών διαφόρων Σχολών διερχομένη έξωθεν του ΕΜΠ προέβη εις εκδηλώσεις μεταδίδουσα διάφορα αντιεπαναστατικά συνθήματα, προφανώς διά να προκαλέση τους Σπουδαστάς του ΕΜΠ», όπως συμπέραινε η ΚΥΠ, η οποία προειδοποιούσε τον Παπαδόπουλο ότι «κατά διασταυρωμένας πληροφορίας παρόμοιαι φοιτητικαί εκδηλώσεις θα συνεχισθούν».
Μια σημαντική σε όγκο αντιδικτατορική διαδήλωση ήταν και αυτή της 16ης Μαΐου 1972 με αφορμή τη συναυλία της Φοιτητικής Ενωσης Κρητών στο Σπόρτιγκ, όπου συμμετείχαν περί τους 3.500 φοιτητές, ενώ τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς διενεργούνται φοιτητικές εκλογές-παρωδία και μέσω της συγκρότησης των Φοιτητικών Επιτροπών Αγώνα ευνοείται η διεύρυνση του φοιτητικού κινήματος και των δράσεών του, η οποία και ώθησε το καθεστώς στις αρχές του ’73 στη διακοπή των αναβολών στράτευσης και στην επιστράτευση των «ταραχοποιών» φοιτητών.
Ο χουντικός υπουργός και οι αντιδράσεις των καθηγητών
Για την κατάσταση στα πανεπιστήμια, ευθύνες επιρρίπτονταν από την ΚΥΠ και στους καθηγητές, «η πλειονότης των οποίων τηρεί στάσιν παθητικήν έναντι της Επαναστάσεως, δεν εφαρμόζει μετά προθυμίας την πολιτικήν της Κυβερνήσεως διά την παιδείαν και αντιστρατεύεται ουσιώδη και αποτελεσματικά μέτρα της Επαναστάσεως», όπως παρατηρούσαν οι ΚΥΠατζήδες αναλυτές.
Προβληματική ωστόσο θεωρούσαν και την ασκούμενη διοίκηση εκ μέρους των πρυτανικών αρχών που «δεν επιδεικνύουν το απαιτούμενον ενδιαφέρον διά την εύρυθμον και κανονικήν λειτουργίαν» των ΑΕΙ.
Είναι ενδεικτική η ανοιχτή «κόντρα» που είχε ξεσπάσει μεταξύ των διοικήσεων των μεγαλύτερων Σχολών και του υπουργού Παιδείας Φραγκάτου (ο οποίος παραιτήθηκε τελικά τον Ιούλιο του ’72), εξαιτίας των δηλώσεών του σε καναδική εφημερίδα όπου έκανε λόγο για φαινόμενα νεποτισμού και ιδιωτικών συναλλαγών μεταξύ καθηγητών. Στο αρχειακό υλικό περιλαμβάνονται πολλές επιστολές των πρυτανικών αρχών που διαμαρτύρονταν απευθείας στον Παπαδόπουλο.
Αντιχουντικές διαδηλώσεις φοιτητών
«Αργόσχολοι και μοντερνίζοντες» οι φοιτητές
Ο φόβος για την ανατροπή και ο ρόλος των… μπουάτ
Το καθεστώς εστίαζε στο πολιτικό πλαίσιο των φοιτητικών αναταραχών, καθώς διέβλεπε υλοποίηση γενικότερου «σχεδίου εμφανίσεως της χώρας ως αναρχουμένης και στερουμένης των συνταγματικών της ελευθεριών και δημιουργίας θορύβου με τελικόν σκοπόν την ανατροπήν της Επαναστατικής Κυβερνήσεως και την κατάληψιν της εξουσίας» από τους «παλαιοκομματικούς παράγοντες».
«Εις τούτο συμβάλλουν ενεργώς και κατά τρόπον μεθοδικόν αι διάφοροι κομμουνιστικαί και ανατρεπτικαί οργανώσεις Εσωτερικού και Εξωτερικού, ως και το επικρατούν διεθνώς σπουδαστικόν κλίμα αναταραχής, συνεπεία του οποίου έχει δημιουργηθή μια μάζα, μικρά εις αριθμόν, αποτελούμενη εξ αργόσχολων και “μοντερνιζόντων” φοιτητών, ήτις στερουμένη ηθικών και εθνικών ερεισμάτων και ενδιαφέροντος διά την Παιδείαν, προσπαθεί να παρασύρη το σύνολον των σπουδαστών εις ανατρεπτικάς ενεργείας» υπογράμμιζε σε έκθεσή του προς τον Παπαδόπουλο ο διευθυντής της ΚΥΠ.
Οσον αφορά τους παράγοντες που οδήγησαν στις φοιτητικές «αναταραχές», ο Χατζηπέτρος σημείωνε: «Αι ηνωμέναι παλαιοκομματικαί δυνάμεις (Δεξιά-Κέντρον-Αριστερά) ενισχυόμενοι από την εκουσίαν (ενεργητικήν) ή ακουσίαν (παθητικήν) στάσιν ωρισμένων εκ των Πανεπιστημιακών Λειτουργών και των Κρατικών Φορέων και εκμεταλλευόμεναι την επιείκειαν της Επαναστάσεως, τας προαναφερθείσας αδυναμίας και ροπάς ως και την συνεχή αναβολήν διεξαγωγής αρχαιρεσιών προς ανάδειξιν αιρετών Διοικητικών Συμβουλίων εις τους Φοιτητικούς Συλλόγους προεκάλεσαν τας προαναφερομένας φοιτητικάς εκδηλώσεις». Σύμφωνα με τις «πληροφορίες» της ΚΥΠ, η δράση των φοιτητών θα κλιμακωνόταν περαιτέρω σε δύο στάδια: α. «Θα υποβληθούν κυρίως αιτήματα εκπαιδευτικής φύσεως», β. «Θα προβληθούν αιτήματα πολιτικής φύσεως και θα κινητοποιηθούν παραλλήλως προς τον αυτόν σκοπόν πνευματικαί οργανώσεις αντιτιθέμεναι προς την Επανάστασιν».
Εφταιγαν οι μπουάτ και τα πάρτι…
Οι διεργασίες στον φοιτητικό χώρο και οι όλο και πιο ανοιχτές αντιχουντικές εκδηλώσεις, παρακολουθούνταν και καταγράφονταν συστηματικά και οι ιθύνοντες ενημερώνονταν αδιαλείπτως. Σε έγγραφο της 6ης Μαΐου 1972 αποτυπώνεται η διαμορφωθείσα κατάσταση η οποία, όπως αναφέρεται, λαμβάνει χώρα «κατ’ αρχήν εις όλας τας σχολάς».
«Εμφανέστεραι εις Φυσικομαθηματικήν, Πολυτεχνείον, Ιατρικήν, Φιλοσοφικήν», ενώ η Νομική ξεχωρίζει: «Η πλέον επικίνδυνος, αφ’ ενός μεν λόγω του μεγάλου αριθμού των φοιτητών, αφ’ ετέρου λόγω της προϊστορίας εις παρομοίας εκδηλώσεις. Ιδίως όμως λόγω των διδασκομένων μαθημάτων (καθεστώτα, συνταγματικαί ελευθερίαι, δικαιώματα ανθρώπου, σοσιαλισμός, μαρξισμός)».
Για το καθεστώς ευθύνη είχε και ο Τύπος και η προβολή «διά εφημερίδων φοιτητικών απεργιών και άλλων βιαίων εκδηλώσεων εις τα ξένας χώρας με αποτέλεσμα αντίδρασις και των εδώ φοιτητών». Αλλά και οι… μπουάτ της Πλάκας «με τραγούδια αντιεπαναστατικά, θαμώνες ιδίως φοιτηταί και φοιτήτριες, με αποτέλεσμα την διατήρησιν επαναστατικού και αναρχικού πνεύματος». Οπως και οι «χορευτικές συγκεντρώσεις» (κοινώς… πάρτι) στα σπίτια όπου «ασκείται προπαγάνδα εναντίον της Επαναστάσεως». Πίσω απ’ όλα διαπιστωνόταν φυσικά η «εκμετάλλευσις υπό παλαιών πολιτικών κομμάτων και ιδίως υπό Κομμουνιστών, οι οποίοι κινούνται ουχί εμφανώς».
Πρόταση για αφαίρεση «άχρηστων μαθημάτων»
Η ΚΥΠ πρότεινε και λύσεις για την υπέρβαση της κατάστασης, όπως η υιοθέτηση αιτημάτων των φοιτητών που μπορούσαν να έχουν γίνει αποδεκτά αλλά δεν έγιναν, αφαίρεση «άχρηστων μαθημάτων» από τη διδασκόμενη ύλη, αύξηση του αριθμού των καθηγητών «ως και πάση θυσία υποταγή των καθηγητών εις το Κράτος, εν ανάγκη απομάκρυνσις αντιδρώντων καθηγητών εκ των Σχολών», επιλογή πρυτάνεων «μόνον από φίλους της Επαναστάσεως και δη αποφασισμένους να έλθουν εν ανάγκη εις σύγκρουσιν με ωρισμένους καθηγητάς προκειμένου να λυθή το φοιτητικό θέμα και ουχί από πρόσωπα διευθυνόμενα απολύτως από τας Συγκλήτους», λογοκρισία στις εφημερίδες και απαγόρευση προβολής «διαφόρων εκδηλώσεων φοιτητών ξένων χωρών», πιο αποφασιστική παρέμβαση των Κυβερνητικών Επιτρόπων στις σχολές κ.λπ.
Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, συστηνόταν ότι αρχαιρεσίες δεν πρέπει να γίνουν: «Δεν είναι δυνατόν να γίνουν αρχαιρεσίαι αφ’ ενός μεν διότι θα δημιουργηθούν επεισόδια, αφ’ ετέρου δε αι περισσότεραι σχολαί θα πέσουν εις τα χέρια των εχθρών της Επαναστάσεως λόγω εκμεταλλεύσεως των γεγονότων και της μη εισέτι επιλύσεως των αιτημάτων». Ενώ σημειωνόταν ότι η χρήση βίαιων μέτρων εναντίον των φοιτητών σε εκείνη την φάση θα είχε ως αποτέλεσμα «μεγαλυτέραν αντίδρασιν». Η διαπίστωση πάντως ήταν σαφής: «Το όλον φοιτητικόν θέμα δέον να τύχη το δυνατόν ταχυτέρας επιλύσεως διότι προβλέπονται εκδηλώσεις εις μεγαλυτέραν έκτασιν», όπως και έγινε.
