Το σύστημα και η λεπτομέρεια

Ο Θεός είναι στις λεπτομέρειες
Mies van der Rohe

Είναι πολύ σημαντικό να έχει κανείς σπουδαίους δασκάλους. Ημουν πολύ τυχερός στο θέμα αυτό. Ενας από τους σπουδαίους ανθρώπους που δεν ξεχνώ ποτέ είναι και ο κ. Κώστας Γεωργουσόπουλος. Στο σχολείο που φοιτούσα ήταν φιλόλογος και δίδασκε επίσης το μάθημα της Λογικής. Γι’ αυτό που θα σας διηγηθώ θα επικαλεστώ την ιδιότητά του ως  εμπνευστή και επικεφαλής της Κινηματογραφικής Λέσχης που λειτουργούσε τα απογεύματα. Ως μέλη, σε πολύ νεαρή ηλικία, είχαμε δει πολλά αριστουργήματα του παγκόσμιου κινηματογράφου όπως: «Οι κανόνες του παιχνιδιού», «400 χτυπήματα» και τον «Πολίτη Κέιν».

Στέκομαι στο τελευταίο φιλμ για να διηγηθώ μια ιστορία που θα αποτελέσει και την αφορμή του παρόντος άρθρου. Ο δάσκαλός μας έκανε τη βασική ανάλυση (ανά/λύση: διαίρεση λέξης στα στοιχεία της) του συγκλονιστικού αυτού φιλμ ως προς τα θέματα εξουσίας, διαφθοράς και πολιτικής που το κατακλύζουν. Κάποια στιγμή κάνοντας στοπ καρέ σε μια σκηνή που περιείχε πλήθος, έναν πλεονασμό εντυπωσιακών πληροφοριών, μια σκηνή που θα έλεγε κανείς ήταν μόνη της ένα «σύστημα» που ξεκλείδωνε την ταινία, μας είπε το εξής: «Βλέπετε αυτή τη χρονολογία κάτω δεξιά στο πλάνο;» μας ρώτησε. Οντως σε κάποιο σημείο υπήρχε μια χρονολογία που με τα χρόνια πλέον μου διαφεύγει. Για κανέναν φυσικά δεν σήμαινε τίποτα, και ο κ. Γεωργουσόπουλος συνέχισε εξηγώντας μας πως η χρονολογία δεν είναι καθόλου τυχαία τοποθετημένη εκεί από τον Γουέλς. Εκείνη ακριβώς είναι η χρονιά που ο φιλόσοφος Γουίλιαμ Τζέιμς, αδερφός του σημαντικού συγγραφέα Χένρι Τζέιμς, διατύπωσε τη θεωρία του «Πραγματισμού» που ουσιαστικά καθορίζει την κοσμοθεωρία του κεντρικού ήρωα. Αργότερα, με απασχόλησε η θεωρία αυτή και ανακάλυψα ότι ναι μεν δίνει ορισμένες απαντήσεις για τα κίνητρα και τις επιθυμίες του Κέιν, αλλά ανοίγει και πάμπολλα άλλα ερωτήματα.

Το θέμα δεν είναι η καμουφλαρισμένη εγκυκλοπαιδική αυτή γνώση, εκείνο που με μάγεψε per se. Το θέμα είναι πως σε ένα έργο τέχνης μπορεί κανείς να εγκατασπείρει κάποια σήματα που να ενδυναμώσουν τη σημασία του σε σημεία που μπορεί να μην είναι εμφανή, δημιουργώντας έτσι ένα αέναο δημιουργικό παιχνίδι που έχει να κάνει με την προσοχή και την οπτική γωνία. Ολα είναι θέμα βλέμματος. Κοιτάζω το όλον και μεταφέρομαι αίφνης σε μία λεπτομέρεια που μπορεί να μου φωτίσει τα πράγματα ίσως και καλύτερα από το γενικό πλάνο. Μαθαίνω δηλαδή να βλέπω αληθινά.

Αυτή η ιδιότητα είναι κατά τη γνώμη μου ένα ισχυρότατο όπλο κατανόησης των πραγμάτων και δεν ισχύει μόνο στον κινηματογράφο ή κατ’ επέκταση καθολικά στην τέχνη αλλά και στη ζωή. Το να μπορείς ταυτόχρονα να λειτουργείς μακροσκοπικά και μικροσκοπικά, το να εισπράττεις τη γενική εικόνα και μέσα από την ελάχιστη, πιθανώς ταπεινή αλλά όχι ασήμαντη λεπτομέρεια, να επιβεβαιώνεις ή να ακυρώνεις νοήματα που αυτή εκπέμπει, προσδίδει το βλέμμα μια επιπλέον ισχυρή επαληθευτική δύναμη.

Οταν κοιτάμε το όλον μιας σκηνής είναι άραγε βέβαιο πως ό,τι παρουσιάζεται εμπρός μας είναι πλήρες; Μπορούμε άραγε ποτέ να «δούμε» το όλον; Οχι φυσικά. Μπορούμε, ωστόσο, να έχουμε μακροσκοπική όραση. Να συλλαμβάνουμε τα πράγματα στην ολότητά τους, πέρα από το Επίκαιρο. Ωστόσο και πάλι μέσα σε μια εν πρώτοις ανυποψίαστη, πρόσκαιρη ή και παραπλανητική λεπτομέρεια μπορεί να βρίσκεται το κλειδί του συστήματος. Το οποίο μπορεί επίσης να οδηγεί σε έναν άλλο νέο χώρο που να απαιτεί άλλο κλειδί. Κι εδώ ενσκήπτει η μείζων ερώτηση. «Υπάρχει τελικά σύστημα;».

Ο γάλλος φιλόσοφος Michel Serres στο αριστουργηματικό βιβλίο του «Το παράσιτο» (1975) αναρωτιέται: «Πίστευα ότι η γέφυρα συνδέει δύο όχθες, ότι η τροχιά πήγαινε από την πηγή στον στόχο. Δεν υπάρχουν καθέδρες. Ή μάλλον οι καθέδρες, τα συστήματα, οι όχθες κ.λπ., μπορούν με τη σειρά τους να αναλυθούν σε ανάλλακτες, τροχιές, μεταμφιέσεις κ.ο.κ. […] Υπάρχουν μόνο μαύρα κουτιά. Οταν δεν καταλαβαίνουμε, όταν την ειδημοσύνη μας την αναβάλλουμε για αργότερα, όταν το πράγμα είναι υπερβολικά περίπλοκο για τα μέσα που διαθέτουμε σήμερα, βάζουμε τα πάντα σε ένα προσωρινό μαύρο κουτί […] και μπορούμε επιτέλους να το ανοίξουμε, το βλέπουμε να δουλεύει ως χώρος μετασχηματισμού. Δεν υπάρχουν συστήματα, βαθμίδες, ουσίες, υπάρχουν μόνο οι άγνοιές μας. Το σύστημα είναι μη ειδημοσύνη».

Εάν στοχαστεί κανείς πάνω στα παραπάνω, μπορεί να θεωρήσει ότι το σύστημα, όπως το ξέρουμε έως τώρα, η δομή, η οργάνωση, είναι η τελευταία χειρονομία πριν από το άνοιγμα του μαύρου κουτιού. Η άγνοια που προκύπτει (αλλιώς το «σύστημα θα τα έλυνε όλα) συσσωρεύεται στο κουτί αυτό που με τη σειρά του κλείνει και περιμένει έναν νέο κύκλο προσεγγίσεων μέχρι να ανοίξει ξανά.

Η άγνοια, αντιθέτως απ’ όσα συνήθως σημαίνει η λέξη, είναι ένα εξαιρετικά ελκυστικό αίσθημα. Είναι μια πρόκληση, είναι ένα επισκεπτήριο. «Λάμπει μέσα μου εκείνο που αγνοώ» λέει ο Ελύτης.

Πώς συνδέεται, ωστόσο, αυτό με την αρχική παρατήρηση για την επισήμανση της λεπτομέρειας στον Πολίτη Κέιν; Συνδέεται, εάν αναλογιστεί κανείς πως είτε στο σύστημα ενός έργου τέχνης είτε μιας επιστήμης πάντα μπορεί κανείς να ανακαλύψει μικρές φωλιές, μικρές εναλλασσόμενες κρυψώνες δίχως τέλος. Η αναδίφηση, η μελέτη τους θα αποκαλύψει περισσότερα για τον αέναο μετασχηματισμό του όλου. «Μόλις αρχίζει ο κόσμος, αρχίζει και ο μετασχηματισμός του» λέει ο Serres. «Αυτό που εκλαμβάνουμε ως ισορροπία δεν είναι παρά επιβράδυνση των μεταβολικών διαστάσεων».

Αυτή ακριβώς η επιβράδυνση ροής – μεταβολής δημιουργεί τον ζωτικό χώρο του βίου μας, εκείνον που εισπράττουμε ως διάρκεια, ως οργανωμένη εμπειρία. Εάν ωστόσο κοιτάξουμε κάποια στοιχεία του με άλλο βλέμμα, θα παρατηρήσουμε νύξεις πως όλα, μα όλα διαρκώς και αενάως μεταλλάσσονται. Από τον εαυτό μας μέχρι την κοινωνία, από το κύτταρο μέχρι την κοινωνική συνοχή, από το άτομο μέχρι την ομάδα, από τη σχέση μας μέχρι τα παιδιά μας, μέχρι τη σχέση μας με τον εαυτό μας.

*Ο κ. Αλέξης Σταμάτης, είναι συγγραφέας.