Γιατί δεν επιστρέφουν οι νέοι και οι νέες επιστήμονες από το εξωτερικό στη χώρα μας; Και πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε προς όφελος της Ελλάδας τη «μαγική εικόνα» που δείχνει δεκάδες νέους και νέες να έχουν επιστρέψει πίσω την περίοδο της πανδημίας, μόνο όμως για να συνεχίσουν «ηλεκτρονικά» από εδώ στις επαγγελματικές υποχρεώσεις που διατηρούν στο εξωτερικό;
Όπως δείχνει μεγάλη έρευνα που έκανε πρόσφατα το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) σχεδόν έξι στους δέκα (το 58%) Έλληνες επιστήμονες που ζουν και εργάζονται στο εξωτερικό, επιθυμούν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Οι περισσότεροι (το 70%) αναφέρουν ως αιτία την ποιότητα ζωής στη χώρα μας, καθώς και την επιθυμία να είναι κοντά στις οικογένειές τους (42%).
Για την Ελλάδα ωστόσο, το θέμα μοιάζει υποκριτικό. Παρότι πολιτικοί και ακαδημαϊκοί χύνουν δημόσια «δάκρυα» σε συζητήσεις και αναρτήσεις τους για το brain drain που πληγώνει τη χώρα μας, στην πραγματικότητα το θέμα δεν φαίνεται να τους απασχολεί ιδιαίτερα. Ποιος δεν έχει στο περιβάλλον του έναν νεότερο ή και μεγαλύτερο επιστήμονα που θέλησε να γυρίσει στα πανεπιστήμια της χώρας μας, αλλά οι συνάδελφοί του εδώ τον διαβεβαίωσαν ότι τα κριτήρια τους δεν έχουν να κάνουν με την επιστημονική του αξία αλλά με τη συμμετοχή του σε «οικογένειες» ή πανεπιστημιακές «παρέες» που αποφασίζουν για το ποιος προσλαμβάνεται ή εξελίσσεται στα ΑΕΙ της Ελλάδας;
Τα αντικίνητρα
Στην έρευνα του ΕΚΤ οι νέοι και οι νέες που ρωτήθηκαν αν θέλουν να γυρίσουν στην Ελλάδα δεν έθεσαν ως αρνητικό παράγοντα τους μειωμένους μισθούς που τυχόν θα τους προσφέρονταν. Έθιξαν την αναξιοκρατία.
Η έρευνα έγινε πέρυσι από το Εθνικό κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας του ΕΚΤ «Γέφυρες Γνώσης και Συνεργασίας», στόχος της οποίας είναι η δικτύωση των Ελλήνων επιστημόνων παγκοσμίως και η σύνδεση τους με την ελληνική οικονομία.
Σύμφωνα μ’ αυτήν, το 84% των ερωτηθέντων νέων επιστημόνων ενδιαφέρεται να συνεργαστεί με ελληνικά Πανεπιστήμια ή/και Ερευνητικά Κέντρα και το 80% ενδιαφέρεται να συνεργαστεί σε δράσεις με αντικείμενο την Έρευνα και Ανάπτυξη.
«Η Ελλάδα, τόσο προ της πανδημίας αλλά κυρίως μετά, έχει ανάγκη από τους ανθρώπους της», λέει ο Δημήτρης Μαραγκός από την πλευρά του ΕΚΤ.
«Το μεγαλύτερο εξαγώγιμο προϊόν της χώρας μας δυστυχώς ή ευτυχώς τα τελευταία χρόνια είναι το πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό, κατά πλειοψηφία εξειδικευμένο και με πολλά προσόντα. Οι νέοι επιστήμονες και επαγγελματίες που έφυγαν από την Ελλάδα τα χρόνια της οικονομικής κρίσης δεν έφυγαν τυχαία και προσγειώθηκαν στο Χίθροου, στο JFK, στην Φρανκφούρτη ή στη Στοκχόλμη (όχι τυχαίοι προορισμοί καθώς τόσο παραδοσιακά όσο και πρόσφατα οι Έλληνες και οι Ελληνίδες επιλέγουν το Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ, τη Γερμανία, τη Σουηδία όπως και την Ολλανδία και το Βέλγιο)», δηλώνει.
«Πάντα έχουν στραμμένα τα μάτια πίσω στη χώρα και με την πρώτη αφορμή θέλουν να βοηθήσουν. Να γυρίσουν όμως; Δύσκολο. Και αυτό όχι τόσο επειδή θα έβαζαν πρώτο τον μισθολογικό παράγοντα αλλά εξωγενείς αδυναμίες που ελληνικού συστήματος όπως η αναξιοκρατία και η γραφειοκρατία», αναφέρει χαρακτηριστικά.
Ζήτημα εμπιστοσύνης
«Ο Έλληνας που έφυγε στο εξωτερικό δεν εμπιστεύεται το ελληνικό κράτος», συνεχίζει ο κ. Μαραγκός. «Είτε επειδή αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι το ελληνικό κράτος εμμέσως μπορεί να τον έδιωξε από τη χώρα, είτε επειδή απλά θεώρησε ότι δεν μπορεί να τον βοηθήσει. Αυτό που είναι στην ατζέντα τα τελευταία χρόνια είναι το πώς θα πείσουμε τους νέους μας να γυρίσουν πίσω. Το θέμα, κατά την προσωπική μου άποψη, δεν είναι αυτό. Το θέμα είναι πώς μπορεί η ελληνική πολιτεία να δείξει ότι σέβεται αυτούς τους ανθρώπους που βρίσκονται στο εξωτερικό είτε αποφασίσουν να γυρίσουν πίσω, είτε όχι αλλά το κυριότερο τι μπορεί να κάνει για να μην φύγουν και άλλοι. Και αυτή ακριβώς είναι και η οπτική γωνία της πρωτοβουλίας Γέφυρες Γνώσης και Συνεργασίας που έχω τη χαρά να συντονίζω τα τελευταία τρία χρόνια ΕΚΤ».
«Ας μην ξεχνάμε», συνεχίζει, «το ότι κάποιοι δεν έφυγαν για το εξωτερικό δεν σημαίνει ότι δεν άξιζαν το ίδιο με αυτούς που έφυγαν και διέπρεψαν. Αυτό που έχει την μεγαλύτερη σημασία και άρα και τη μεγαλύτερη αξία είναι να συνδέσουμε τους κρίκους. Να φέρουμε σε επαφή τους Έλληνες όπου και αν βρίσκονται».
Τι λένε οι νέοι στο «Βήμα»
Το «Βήμα» έψαξε και βρήκε τους ίδιους τους νέους. Αυτές είναι τρεις ιστορίες νέων που έφυγαν από την Ελλάδα, αλλά θα ήθελαν κάποτε να ξαναγυρίσουν…
Ελένη Σινοπούλου,
Mεταδιδακτορική ερευνήτρια στο University of California SanDiegο των ΗΠΑ, έχει δημιουργήσει την πλατφόρμα Real Science – με στόχο να δώσει έμπνευση και να βοηθήσει μαθητές και φοιτητές στην Ελλάδα
Λέει ότι:
«Ονομάζομαι Ελένη Σινοπούλου και είμαι μεταδιδακτορική ερευνήτρια (postdoctoral researchfellow) με ειδίκευση στις βλάβες του νωτιαίου μυελού και της σπονδυλικής στήλης, σε ένα από τα μεγαλύτερα εργαστήρια στην Αμερική (Center for Neural Repair) στο University of California San Diego. Εχω εμπειρία πολλών χρόνων στην έρευνα σε ακαδημαϊκά εργαστήρια στο εξωτερικό (UK, USA, Germanyand France) με background στις βιοιατρικές επιστήμες και με διδακτορικό στις Νευροεπιστήμες.
Όπως και σε όλο τον κόσμο, έτσι και εδώ η πανδημία του SARS-COV-2 (COVID19) έχει αλλάξει την καθημερινότητα όλων μας βάζοντας ακόμη περισσότερες νέες προκλήσεις στην ζωή μας. Λόγω της δουλειάς μου θεωρούμαι αυτό που εδώ αποκαλούν “essential worker” και λόγω αυτού έπρεπε να είμαι καθημερινά στο εργαστήριο εν μέσω το εγκλεισμού, έτσι το lockdown ήταν λίγο αλλιώτικο για εμένα. Οι άδειοι δρόμοι του San Diego ήταν σαν από ταινία, όπως και όλα τα τεστ και προστατευτικά που ήταν απαραίτητα για να μπούμε στο χώρο εργασίας μας. Η πανδημία που περνάμε είναι ένα από τα πιο δύσκολα κομμάτια στη ζωή όλων μας χωρίς καμία αμφιβολία. Όμως εγώ σαν άνθρωπος ήθελα πάντα να προσπαθώ να βρω και την θετική πλευρά σε ότι συμβαίνει στη ζωή.
Η δική μου θετική πλευρά ονομάζεται R.E.A.L. Science. Το R.E.A.L. Science ξεκίνησε ως μία απλή ιδέα το 2018. Μέσω της δικής μου διαδρομής σαν Ελληνίδα που σπούδασε και τώρα εργάζεται στο εξωτερικό επί πολλά χρόνια, θεώρησα ότι υπάρχει αναντιστοιχία ανάμεσα στην πραγματική εμπειρία των σπουδών και της επαγγελματικής σταδιοδρομίας και την ασαφή και συχνά στερεοτυπική εικόνα που λαμβάνουν τα παιδιά σαν επαγγελματικό προσανατολισμό. Θα μπορούσε να βρεθεί ένας τρόπος να αξιοποιηθεί ο πλούτος γνώσεων και εμπειριών των καταρτισμένων Ελλήνων επιστημόνων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό προς όφελος των Ελλήνων μαθητών και σπουδαστών;
Βασικός στόχος του R.E.A.L. Science είναι να μεταφέρει σε κάθε γωνιά της Ελλάδας τις σύγχρονες οπτικές για σπουδές και επαγγελματικό προσανατολισμό μέσα από τους ίδιους τους επιστήμονες.
Όπως είπε και ένας σεβαστός συνάδελφος πριν λίγο καιρό για όλους τους ξενιτεμένους Έλληνες ῾ είμαστε στην άλλη άκρη του κόσμου αλλά τα μάτια μας είναι πάντα στραμμένα πίσω.»
Το να γυρίσω πίσω είναι κάτι που θα το ήθελα πολύ, αλλά δυστυχώς δεν είναι εφικτό. Η δουλειά μου είναι βασισμένη στον ακαδημαϊκό χώρο, και δυστυχώς ένα από τα πράγματα που χρειάζονται μεγάλες αλλαγές από τις ρίζες στην Ελλάδα είναι η παιδεία. Όσο τα πανεπιστήμια (και πανεπιστημιακά εργαστήρια/ιδρύματα και σχολεία) υποφέρουν από τη “μάστιγα” του κομματισμού και τις καταλήψεις, και δεν είναι πλέον ένα μέρος όπου πάνω από όλα έρχεται η γνώση και η καλλιέργεια συνεργασίας, πολλοί από τους Έλληνες ακαδημαϊκούς του εξωτερικού – όπως και εγώ – θα επιλέγουν να μην γυρίσουν. Η δουλειά μου ως ακαδημαϊκή ερευνήτρια δεν έχει ως παρονομαστή τον (μεγάλο) μισθό. Οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουμε βαθιά μέσα μας πως η δουλειά μας μπορεί ουσιαστικά να βοηθήσει τον συνάνθρωπό μας. Ακόμη και εάν οι μισθοί εδώ είναι σαφώς μεγαλύτεροι έτσι είναι και το κόστος ζωής. Εάν δεν υπήρχαν τα παραπάνω ουσιαστικά προβλήματα δεν θα σκεφτόμουν δεύτερη φορά το να γυρίσω πίσω θα ήμουν ήδη εκεί. Γιατί κανένας μισθός δεν μπορεί να καλύψει το κενό που έρχεται από το να μην είσαι με τους δικούς σου ανθρώπους.
Τέλος, η αξιοκρατία στην Ελλάδα είναι ένας θεσμός που δυστυχώς δεν υπάρχει παντού, όμως έχω ελπίδες πως αυτό σιγά σιγά αλλάζει, όπως και οι απόψεις/κουλτούρα του κόσμου με βάση όλους τους ανθρώπους με τους οποίους έχω συνεργαστεί τελευταία.
Η πανδημία άλλαξε δραστικά στα μάτια μου τον τρόπο που έβλεπα την Ελλάδα. Είδα όλους τους Έλληνες να δέχονται την προσωπική ευθηνή το να κρατήσουν ο ένας τον άλλον ασφαλή και να νοιάζονται, και σαν Έλληνες όλοι μας νιώσαμε περήφανοι με τον τρόπο με τον οποίο έγιναν τα πράγματα. Αντιμετωπίσαμε ένα πρόβλημα στο οποίο δεν υπήρχαν λύσεις ούτε ιστορικό προηγούμενο και ακόμη το παλεύουμε όσο πιο σωστά μπορούμε. Η δική μου γέφυρα (και ο τρόπος να βοηθήσω τον τόπο μου) είναι το Real Science. Η προσπάθεια μας είναι να αξιοποιήσουμε όλους εμάς τους Έλληνες στο εξωτερικό (και όχι μόνο) προς όφελος της νέας γενιάς Ελλήνων, έτσι ώστε να τους δώσουμε προοπτικές και επιλογές. Έτσι ώστε εκείνοι όχι μόνο να αλλάξουν την Ελλάδα, να μην χρειαστεί να φύγουν όπως εμείς από ανάγκη, αλλά και να το κάνουν μέσα από επαγγέλματα που αγαπούν και τους εμπνέουν.
Μαρίνα Παππά,
Zει στο Ηνωμένο Βασίλειο και εργάζεται ως Head of Campaign Management στην Guardian, ενώ παράλληλα βοηθάει στην ενδυνάμωση γυναικών στην Ελλάδα μέσω της Google. Από τον Μάρτιο μένει στην Ελλάδα λόγω Πανδημίας και εργάζεται από εδώ. Θέλει να επιστρέψει στην Ελλάδα μόνιμα:
Ορίστε τι διηγείται:
6/3/2020 – 18:30 – Γραφεία Guardian, Kings Cross Λονδίνο – Κλείνω το λάπτοπ, χαιρετώ τους συναδέλφους μου, κλειδώνω το ποδήλατό μου στο υπόγειο της εταιρείας, παίρνω την τσάντα μου και ξεκινάω για Heathrow. Θα πήγαινα για μια εβδομάδα στην Ελλάδα να γιορτάσω τα 30ά γενέθλια του κολλητού μου. Στην Ελλάδα τότε είχαμε ένα μόνο επιβεβαιωμένο κρούσμα, στο Λονδίνο πολύ περισσότερα αλλά ούτε κατά διάνοια δε φανταζόμουν αυτά που θα ακολουθούσαν.
13/3/2020 – Δυο μέρες πριν από την προγραμματισμένη επιστροφή μου, μου τηλεφωνεί η manager μου να μου ανακοινώσει ότι τα γραφεία κλείνουν και ότι θα δουλεύουμε από το σπίτι. Επομένως, αν ήθελα, μπορούσα να δουλέψω από την Ελλάδα μέχρι νεοτέρας. Όπως κι έγινε.
Ως τότε κάθε πρωί ξυπνούσα, έκανα ποδήλατο μέχρι την εταιρεία, έπινα τον πρωινό μου καφέ παρακολουθώντας το morning conference όπου οι δημοσιογράφοι συζητούν τα νέα της ημέρας. Οι μέρες μου ήταν γεμάτες επαφή με ανθρώπους – παρουσιάσεις σε πελάτες, συναντήσεις με την ομάδα μου, workshops με συναδέλφους, δουλειά στο γραφείο με τα 250 άτομα του εμπορικού τμήματος της Guardian, μπύρα με φίλους στην τοπική pub.
Τους τελευταίους επτά μήνες όμως τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. Ξυπνάω στο πατρικό μου, ετοιμάζομαι, πίνω τον ελληνικό καφέ που ψήνω στο μπρίκι, βάζω μουσική και ανοίγω το λάπτοπ. Πλέον τα πάντα γίνονται μέσω αυτού – βιντεοκλήσεις με πελάτες, με την ομάδα μου, με συναδέλφους, projects, ομαδικές και ατομικές εργασίες, virtual ποτά.
Παράλληλα με τη δουλειά κάνω διασυνδέσεις και τρέχω σεμινάρια εδώ. Γνωρίζω ανθρώπους του κλάδου μου, μαθαίνω για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν και μοιράζομαι μαζί τους τη γνώση και τις εμπειρίες μου. Στην Guardian εκτός από τη βασική μου δουλειά είμαι και υπεύθυνη για τον τομέα φύλου του forum διαφορετικότητας. Τα σεμινάρια αυτοπεποίθησης και τις ομιλίες ανάδειξης επιτυχημένων γυναικών που διοργάνωνα στο Λονδίνο τώρα τις διοργανώνω εδώ στα ελληνικά. Στο πλαίσιο αυτών έχω συνομιλήσει με Έλληνες από διαφορετικούς κλάδους, έχω ακούσει τους προβληματισμούς τους, έχω νιώσει περηφάνια για τις επιτυχίες τους, έχω έρθει πιο κοντά στην ελληνική πραγματικότητα. Μέσω των σεμιναρίων μου τους έχω βοηθήσει να μιλούν ανοιχτά για τα επιτεύγματα τους, να μην το βάζουν κάτω και να διεκδικούν ό,τι τους αξίζει με πάθος.
Τόσα χρόνια στην Αγγλία κατάφερα πολλά. Σε μια πόλη σαν το Λονδίνο αισθάνομαι ότι είμαι στο κέντρο του κόσμου, ότι με προσπάθεια, επιμονή κι υπομονή μπορώ να καταφέρω τα πάντα, να δημιουργώ ευκαιρίες και η προσπάθειά μου να ανταμείβεται. Τα χρόνια περνάνε θέλω να πάω πιο ψηλά, να δω πιο πολλά, να ζήσω κ άλλες εμπειρίες, να γνωρίσω κ άλλους ανθρώπους. Και το Λονδίνο αυτά μου τα προσφέρει απλόχερα.
Και έρχεται ο κορωνοϊός και ξαφνικά σταματάω. Γυρίζω πίσω και συνειδητοποιώ ότι κερδίζοντας τόσα έχασα παράλληλα τόσα άλλα. Πόσο μου είχε λείψει ένας καφές με τον αδερφό και την ξαδέρφη μου, τα κυριακάτικα οικογενειακά τραπέζια, ένα ποτό και συζήτηση με τους φίλους μου, να μπορώ να πάω για τρέξιμο με την κολλητή μου μετά τη δουλειά, να βγάλω τον σκύλο μου βόλτα, να είμαι παρούσα στα γενέθλια φίλων μου, να ζω στιγμές με τα αγαπημένα μου πρόσωπα, να γελάμε μαζί από κοντά στις χαρές και να κλαίμε στις λύπες. Μου είχε λείψει ο ήλιος και το ελληνικό φως, ελληνικός καφές και κουλούρι Θεσσαλονίκης για πρωινό, ο περίπατος στο δασάκι της Πεύκης της περιοχής όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα, μια βόλτα στην Ακρόπολη, το μπάνιο στη θάλασσα, το φαγητό της μαμάς και της γιαγιάς, οι μυρωδιές, οι γεύσεις, η χώρα μου.
Ακόμα και τόσους μήνες μετά, μερικές φορές ξυπνάω και νομίζω ότι ονειρεύομαι. Μετά από επτά χρόνια δουλειάς στο εξωτερικό είμαι ξανά στην Ελλάδα. Και μετά; Πραγματικά δεν ξέρω πώς θα τα φέρει η ζωή, ξέρω όμως ότι δε θέλω να φύγω. Θέλω να μπορώ να δημιουργώ, να εξελίσσομαι, να προοδεύω, να έχω επαγγελματικές ευκαιρίες, να παλεύω για τα δικαιώματα των ανθρώπων και παράλληλα να ζω στη χώρα που αγαπώ, να μη χάνω στιγμές αγαπημένων μου ανθρώπων, να μαι εκεί στις λύπες και στις χαρές τους. Θα ήθελα να μου δοθεί η ευκαιρία όσα έμαθα τόσα χρόνια να τα χρησιμοποιήσω προς όφελος της χώρας μου. Το 2020 είναι μια χρονιά με πολλές δυσκολίες και αλλαγές. Όμως έχω μάθει ότι οι αλλαγές φέρνουν κ ευκαιρίες. Ελπίζω λοιπόν το 2020 να είναι η ευκαιρία της Ελλάδας ν’ αλλάξει. Να δημιουργηθούν δομές συνεργασίας Ελλήνων απ’ όλο τον κόσμο έτσι ώστε μαζί να χτίσουμε μια καλύτερη χώρα. Ακόμα η κυβέρνηση να δημιουργήσει ευκαιρίες επιχειρηματικότητας και να στηρίξει προσπάθειες και δράσεις ανθρώπων που ενδιαφέρονται για την αναγέννηση και την ανάδειξη της χώρας μας. Πιστεύω πως θα τα καταφέρουμε!
Ο Μανώλης Μπαμπάτσικος είναι επαγγελματίας 3D Artist και υπεύθυνος Ανάπτυξης επιχειρήσεων με βασικό επαγγελματικό αντικείμενο τον σχεδιασμό 3D Medical Animated βίντεο και εφαρμογών επαυξημένης και εικονικής πραγματικότητας που εξειδικεύονται στην προσομοίωση χειρουργικών επεμβάσεων και ιατρικών διαδικασιών για επαγγελματικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς στον τομέα της υγείας. Εργάστηκε, κέρδισε βραβεία, πέτυχε. Οι συνεργασίες με Έλληνες του εξωτερικού ήταν και είναι πάντοτε για τον Μανώλη ευχάριστες σε πολλά επίπεδα.
Ο ίδιος λέει ότι:
Ο συνδυασμός ανθρώπων που ζουν στο εξωτερικό και έχουν βιώσει δυο διαφορετικές κοινωνικές συμπεριφορές και κουλτούρες βοηθά στην εξέλιξη της παραγωγικότητας και στη δημιουργία θέσεων εργασίας στη χώρα μας, διότι χτίζεται ο επαναπατρισμός των νέων σε σταθερές βάσεις. Εκ των πραγμάτων το να επαναπατριστεί κάποιος νεός (brain gain) και να εργαστεί στη χώρα του στην πραγματικότητα είναι μια δύσκολη διαδικασία από την απόφαση έως την πράξη. Στην περίπτωσή του αποδείχθηκε ότι όταν κάποιος έχει θέληση και στόχους μπορεί να ανταμειφθεί με το καλύτερο αποτέλεσμα.
Η πανδημία έφερε μια νέα κατάσταση πραγμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο με θετικά και αρνητικά αποτελέσματα. Αυτό έγινε ορατό και στον δικό του τομέα εξειδίκευσης. Το παγκόσμιο πελατολόγιο μείωσε τις επενδύσεις του ιδίως στον τομέα της τεχνολογίας της υγείας και οι προτεραιότητες χρηματοδοτήσεων νέων επιχειρήσεων κατευθήνθηκαν κυρίως στην αντιμετώπιση του κορωναϊού. Το σημαντικότερο εργαλείο για την επιβίωση και την εξέλιξη των νεοφυών επιχειρίσεων βρίσκεται κυρίως στην ατομική προσαρμογή της εκάστοτε επιχείρησης στο συγκεκριμένο περιβάλλον καθώς κανένα από αυτά τα εμπόδια δεν θα έπρεπε να επηρεάζει τον αγώνα και τα όνειρα εξέλιξης του καθενός.
Όσον αφορά την πανδημία ο πιο θετικός παράγοντας είναι ότι τα προβλήματα που έφερε είναι κοινά σε διεθνές επίπεδο με αποτέλεσμα εξίσου όλες οι χώρες να βρίσκονται σε κοινή αφετηρία ανέυρεσης λύσεων. Η χώρα μας έχει εντός και εκτός Ελλάδας νέους με όρεξη και εξαιρετικές καινοτόμες ιδέες και πιστεύει ακράδαντα πως με τις σωστές επιλογές και την επιμονή τους στην πραγματοποίηση των στόχων τους, θα οδηγηθούν σταθερά στην επιτυχία.
Η χώρα μας εν όψει της πανδημίας έχει κάνει κάποια βήματα απορρόφησης χρηματοδοτήσεων από την Ευρωπαική Ένωση για την αντιμετώπιση της συγκεκριμένης κατάστασης αλλά εμπειρικά και με στατιστικά δεδομένα υπάρχουν ορίζοντες βελτίωσης που αν καλυφθούν θα αποτελέσουν λύση στην ανάπτυξη των επιχειρήσεων.
Εκτιμώ ότι η βασικότερη συνταγή επιτυχίας στην Ελλάδα του σήμερα και του μέλλοντος είναι η αφοσίωση στο όραμα, το φιλτράρσμα της εισερχόμενης πληροφορίας και η καλά δομημένη οργάνωση καινοτόμων ιδεών που εξυπηρετούν ανάγκες της κοινωνίας σε τοπικό και διεθνές επίπεδο.
