Η πρόσφατη ανίερη μετατροπή της Μεγάλης Εκκλησίας σε τέμενος μου δίνει αφορμή να μνημονεύσω ορθόδοξους Ναούς στη σημερινή Τουρκία που είχαν την ίδια ή και χειρότερη μεταχείριση και τους οποίους είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ. Ο κατάλογος δεν εξαντλείται, διότι ο αριθμός είναι πολλαπλάσιος.
Μέσα στην Πόλη, αρχίζω την περιήγηση από τη λεγόμενη Μικρή Αγία Σοφία. Πρόκειται για το Ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου, που χτίστηκε το έτος 527 σπό τον Ιουστινιανό, λίγο πριν από την Μεγάλη Αγία Σοφία. Ο Ναός είναι ένα εντυπωσιακό οκτάγωνο από κίονες σε δύο ορόφους που στηρίζει το μεγάλο κεντρικό τρούλο, ο οποίος αποτελείται από 16 θόλους. Έγινε τέμενος μετά από την Άλωση.
Συνεχίζω με το Ναό της Παναγίας Κυριώτισσας που βρίσκεται κοντά στο Υδραγωγείο του Ουάλεντος. Έγινε το τέμενος Καλεντέρχανε, λίγο μετά την Άλωση.
Ακολουθεί η Μονή Παντοκράτορος που ανοικοδομήθηκε τον 12ο αιώνα από την Ειρήνη, σύζυγο του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού. Το οικοδόμημα της Μονής, που αποτελείται από τρεις Ναούς, είναι το Καθολικό της Μονής Παντοκράτορος η οποία στέγαζε φιλανθρωπικά Ιδρύματα της Πόλης και υπήρξε πρότυπο κοινωνικής πρόνοιας. Λίγο μετά από την Άλωση έγινε το τέμενος Ζεϊρέκ.
Προχωρώ στη Μονή Μυρελαίου που ανεγέρθηκε τον 10ο αιώνα από τον αυτοκράτορα Ρωμανό Λεκαπηνό. Σήμερα είναι το τέμενος Μπόντρουμ.
Σειρά έχει η Παμμακάριστος που στέγασε για 100 χρόνια το Πατριαρχείο μετά από την Άλωση. Από το 1600 περίπου είναι το τέμενος Φετιγιέ. Τα εξαιρετικά ψηφιδωτά, στα οποία περιλαμβάνεται ο Χριστός Παντοκράτορας του Τρούλου, περιστοιχισμένος από 12 προφήτες και ο Χριστός Υπεράγαθος της κόγχης του Ιερού, βρίσκονται σε διπλανό παρεκκλήσιο και δεν έχουν καλυφθεί. Από την Παμμακάριστο προέρχεται η ομώνυμη, ονομαστή φορητή ψηφιδωτή εικόνα, που βρίσκεται στο Φανάρι.
Έξω από την Κωνσταντινούπολη θα μνημονεύσω οπωσδήποτε την Αγία Σοφία στην Τραπεζούντα. Χτίστηκε τον 13ο αιώνα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μανουήλ Κομνηνού και εκεί στέφονταν αυτοκράτορες οι Κομνηνοί. Αφού είχε μετατραπεί σε τέμενος για αρκετά χρόνια, είχε γίνει στη συνέχεια μουσείο και μετετράπη σχετικώς πρόσφατα σε τέμενος. Καλύφθηκαν με παραπετάσματα οι εξαιρετικές τοιχογραφίες που είχαν αποκαλύψει αρχαιολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.
Υπάρχει όμως και η βασιλική της Αγίας Σοφίας στη Νίκαια της Βιθυνίας. Στην Νίκαια συνήλθε η Α και η Ζ Οικουμενική Σύνοδος. Την πρώτη φορά που επισκέφθηκα τη Νίκαια έβλεπες μόνον ερείπια. Η Αγία Σοφία ανοικοδομήθηκε και το κεντρικό κλίτος είναι τέμενος, ενώ το βόρειο και το νότιο κλίτος είναι προσβάσιμα στους επισκέπτες.
Άφησα τελευταία τη Μονή της Χώρας. Και τίποτε άλλο αν δεν σωζόταν στην Κωνσταντινούπολη, άξιζε μόνον γι’ αυτή η επίσκεψη στην Πόλη. Από τον 11ο αιώνα στέκεται το σημερινό οικοδόμημα, με τα περίφημα ψηφιδωτά να ανήκουν στον 14ο αιώνα. Μεταξύ αυτών, η ζωή της Θεοτόκου και η παιδική ηλικία του Χριστού, με σκηνές σπάνια εικονιζόμενες, όπως το “κανάκεμα” της Παναγίας από τους γονείς της Ιωακείμ και Άννα και η απογραφή πριν από τη Γέννηση του Χριστού. Πριν να γίνει Μουσείο ήταν το τέμενος Καριγιέ.
Και τώρα ανακοινώθηκε εκ νέου η “τεμενοποίησή” της. Δηλαδή θα σκεπασθεί το Παρεκκλήσιο της Ανάστασης με την εξαίσια τοιχογραφία. Σκεπάζεται όμως το Φως; Τρυπώνει και μέσα από τις κουρτίνες και τα παραπετάσματα και δείχνει γυμνή την πνευματική φτώχεια αυτών που ονειρεύονται να το κρύψουν.
Μας πονάει η αδικαιολόγητη αλλαγή που τραυματίζει το μνημείο. Είναι επώδυνη η κάλυψη μιας εικονογράφησης που δεν είναι μόνον έργο τέχνης, αλλά συμβολίζει την τιμή προς τα εικονιζόμενα Πρόσωπα, αλλά και το θρίαμβο του ελληνικού πνεύματος απέναντι σε ανεικονιστική (χωρίς απεικόνιση) ξένη παράδοση.
Μας απομένει ένα χρέος και μια ευχή: Να μη κλείνουμε ποτέ, αλλά να ανοίγουμε Εκκλησιές. Και να ξαναγίνουν τα τεμένη που ήταν Εκκλησίες, πάλι Ναοί ή και Ναοί. Προπάντων στις καρδιές μας.
*Η κα Ρόη Δ. Παντελίδου, καθηγήτρια του Αστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Δ.Π.Θράκης
