Ο Δαρβίνος έγραφε πως «το είδος που επιβιώνει δεν είναι το ισχυρότερο, ούτε το ευφυέστερο. Είναι εκείνο που μπορεί να αλλάζει». Ενα τέτοιο είδος ήταν η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία.
Κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα, τόσο τα μεγάλα συντηρητικά κόμματα που όμνυαν στην παράδοση όσο όμως και τα κόμματα που πρέσβευαν την πρόοδο – αυτά μάλιστα ακόμη περισσότερο – επέμεναν στο αξίωμα ότι οι αρχές δεν αλλάζουν. Οσοι τις αλλάζουν είναι προδότες ή «αναθεωρητές». Υπήρχε όμως ένα πολιτικό χωριό που όχι μόνο τολμούσε να αλλάζει και να αναθεωρεί τις αρχές του, αλλά θεωρούσε πως κάτι τέτοιο ήταν και συστατικό του στοιχείο. Αυτό το χωριό ήταν αρχικά στη Γερμανία, λίγο μετά μεταφέρθηκε και στη Σουηδία και μόνο μεταπολεμικά έγινε ένα ευρωπαϊκό χωριό, το σοσιαλδημοκρατικό χωριό.
Ας φανταστούμε τη σοσιαλδημοκρατία σαν κάτι παρόμοιο με την περίφημη «Οδύσσεια του Διαστήματος» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Στο έργο του Κιούμπρικ στην αρχή εμφανίζεται μια ομάδα φοβισμένων ανθρωπιδών. Αυτοί περπατούν στα τέσσερα και είναι εντελώς ανίσχυροι στις επιθέσεις πιο ισχυρών ζώων. Οταν ανοίγει η οθόνη του έργου της σοσιαλδημοκρατίας και αυτή αρχικά περπατά στα τέσσερα. Σ’ αυτά τα πρώτα βήματά της ήταν μια παράταξη που εμπνεόμενη περισσότερο από τον «μαρξισμό» και λιγότερο από τον Μαρξ πρέσβευε ότι υπάρχει ένα διαφορετικό πολιτικό σύστημα που γεννιέται από τις αντιφάσεις του καπιταλισμού και το σύστημα αυτό θα αντικαταστήσει τον καπιταλισμό. Σ’ αυτό το πλαίσιο αφού πρώτα καταληφθεί η εξουσία με βίαιο τρόπο, το μείζον θα είναι η κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής. Καμία διαφορά με το μεταγενέστερο μπολσεβίκικο παράδειγμα.
Τα ανθρωποειδή του Κιούμπρικ στη συνέχεια σηκώνονται στα δυο τους πόδια, μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τα κόκαλα ως εργαλεία που τους δίνουν τη δυνατότητα να αμύνονται. Η σοσιαλδημοκρατία μετά τη δεκαετία του 1870 με τη μαζικοποίηση και τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής σηκώνεται και αυτή στα δυο της πόδια. Θεωρεί πλέον πως το νέο κοινωνικό σύστημα που συνεχίζει να επαγγέλλεται θα ερχόταν με ειρηνικό τρόπο μετά από εκλογές. Η ιδέα του σοσιαλισμού ως άλλου κοινωνικού συστήματος και της κρατικοποίησης παρέμεινε, μόνο τα μέσα αλλάζουν. Εδώ έγινε το πρώτο βήμα μετάβασης της σοσιαλδημοκρατίας από το πρωτείο της πολιτικής και του σοσιαλισμού στο πρωτείο της δημοκρατίας.
Συνεχίζοντας την Οδύσσειά τους οι ανθρωπίδες αποκτούν ευρύτερους κώδικές επικοινωνίας για να διακρίνουν τους κινδύνους και τις ευκαιρίες, τους συμμάχους από τους αντιπάλους. Ετσι και η σοσιαλδημοκρατία μετά το 1900 αντιλήφθηκε πως δεν αποτελεί προδοτική πράξη η συμμετοχή στις αστικές κυβερνήσεις, εφόσον το μείζον ήταν η υπεράσπιση των δημοκρατικών κατακτήσεων της μαζικοποιημένης πολιτικής. Εδώ έγινε το δεύτερο βήμα προς το πρωτείο της δημοκρατίας. Το 1917 όμως αυτή απέρριψε εντελώς την Οκτωβριανή Επανάσταση. Τότε πίστεψε πως αν ο σοσιαλισμός δεν είναι δημοκρατικός θα καταλήξει αναπόφευκτα στον λενινιστικό ολοκληρωτισμό. Η ρήξη με τον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό αποτελεί το τρίτο και πιο αποφασιστικό βήμα προς το πρωτείο της δημοκρατίας.
Αλλά η Οδύσσεια δεν τελειώνει εδώ. Το κόκαλο με το οποίο τα ανθρωποειδή αντιμετώπιζαν τους εχθρούς τους στροβιλίζεται στον αέρα και στην επόμενη σκηνή εμφανίζεται ως διαστημόπλοιο. Ο Κιούμπρικ με ένα άλμα μάς μεταφέρει στην εποχή που οι άνθρωποι πλέον φτιάχνουν κομπιούτερ με τεχνητή νοημοσύνη και στέλνουν επανδρωμένες αποστολές στο Διάστημα. Η πρώτη επανδρωμένη σοσιαλδημοκρατική αποστολή στο ανεξαρτητοποιημένο από τον απλοϊκό μαρξισμό Διάστημα φεύγει στον Μεσοπόλεμο από τη Σουηδία και η δεύτερη το 1959 από το Μπαντ Γκόντεσμπεργκ, στο Συνέδριο του SPD. Στη Γερμανία του Βίλι Μπραντ εγκαταλείφθηκε η αντίληψη για ένα σύστημα (ο σοσιαλισμός) που θα ερχόταν να αντικαταστήσει ένα άλλο (τον καπιταλισμό). Εκεί έγινε το τέταρτο οριστικό βήμα προς το πρωτείο της δημοκρατίας και εξοστρακίστηκε εντελώς το πρωτείο του σοσιαλισμού ως συστήματος που αυθαίρετα θα αντικαταστήσει τον καπιταλισμό. Εγκαταλείφθηκε δηλαδή ακόμη και ο λεγόμενος «δημοκρατικός σοσιαλισμός».
Η Οδύσσεια των αλλαγών της σοσιαλδημοκρατίας δεν τελειώνει εδώ. Γιατί σοσιαλδημοκρατία σημαίνει κίνηση προς ένα συνεχώς αναθεωρούμενο στόχο και όχι αποθέωση ενός τελικού σκοπού. Ο,τι είναι το νερό για το ψάρι, το οξυγόνο για τον άνθρωπο είναι η κίνηση, η αναθεώρηση και η αλλαγή για τη σοσιαλδημοκρατία. Αν αυτή σταματήσει να αλλάζει, τότε θα πεθάνει από ασφυξία.
Στα καθ’ ημάς τώρα, στις 3 Σεπτεμβρίου συμπληρώνονται 46 χρόνια από την ίδρυση του ΠαΣοΚ της «Αλλαγής». Αν και αυτό δεν αποτελεί τυπικό υπόδειγμα σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, ήταν ό,τι πιο κοντινό είχαμε στη χώρα μας προς αυτή την κατεύθυνση. Η συνέχειά του είναι το Κίνημα Αλλαγής. Ο όρος όμως Κίνημα υπονομεύει τη σοσιαλδημοκρατική του ταυτότητα. Η αποτυχία του ΣΥΡΙΖΑ να γίνει σοσιαλδημοκρατικό κόμμα κάνει αναγκαία την ύπαρξη του ΚΙΝΑΛ. Οχι όμως όπως είναι σήμερα και με αυτό το όνομα. Εν τούτοις η ενίσχυσή του έναντι του ΣΥΡΙΖΑ, έστω και έτσι όπως είναι τώρα, κρίνεται αναγκαία για το μέλλον της όποιας ελληνικής σοσιαλδημοκρατίας.
Εν τέλει, όπως στην ταινία του Κιούμπρικ η αποστολή στο Διάστημα δεν επιστρέφει στη Γη, έτσι και η Οδύσσεια της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας συνεχίζεται χωρίς νόστο. Το πρόβλημα όμως, για να επιστρέψουμε στην αρχή του άρθρου, είναι πως από το 2000 και ύστερα, αυτή έπαψε να αλλάζει.
*Ο κ. Γιώργος Σιακαντάρης είναι δρ Κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του «Το πρωτείο της Δημοκρατίας. Η σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία», εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
