Με την ένταση στην Ανατολική Μεσόγειο να κινείται πλέον εκτός ελέγχου, δεν λείπουν οι φωνές, σε διπλωματικό επίπεδο τουλάχιστον, οι οποίες θεωρούν ότι ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δεν επιθυμεί κανέναν διάλογο με την Ελλάδα παρά μόνο μετά από ένα θερμό επεισόδιο που θα οδηγούσε στη δημιουργία αρνητικών τετελεσμένων για τη χώρα μας. Ωστόσο, αυτό δεν είναι σε αυτή τη φάση το κυρίαρχο σενάριο βάσει του οποίου κινείται η ελληνική κυβέρνηση. Η εμπιστοσύνη στο πρόσωπο του τούρκου προέδρου βρίσκεται υπό το μηδέν στην Αθήνα και αν δεν υπάρξει ουσιαστική περίοδος αποκλιμάκωσης, συζήτηση περί οποιασδήποτε μορφής διαλόγου δεν πρόκειται να υπάρξει. Κορυφαίοι παράγοντες επισημαίνουν ότι, παρά τις ξεκάθαρα ηγεμονικές φιλοδοξίες του, ο τούρκος πρόεδρος εξακολουθεί να μην έχει σαφή καταληκτικό στρατηγικό στόχο και ακολουθεί μια τακτική «τζογαδόρου».
Η Αθήνα δεν έχει κανένα περιθώριο χαλάρωσης ούτε στο διπλωματικό ούτε στο στρατιωτικό πεδίο. Επιπλέον, σκοπεύει να ενισχύσει όσο καλύτερα μπορεί το διπλωματικό οπλοστάσιό της με κινήσεις όπως οι συμφωνίες οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών με την Ιταλία και την Αίγυπτο, την επέκταση των χωρικών υδάτων στο Ιόνιο Πέλαγος και, ενδεχομένως, άλλες που βρίσκονται υπό συζήτηση στους κόλπους της κυβέρνησης. Σε στρατιωτικό επίπεδο, οι Ενοπλες Δυνάμεις και ειδικότερα το Πολεμικό Ναυτικό και η Πολεμική Αεροπορία έχουν υπερβάλει εαυτόν για την ανάσχεση των τουρκικών κινήσεων στην περιοχή των παράνομων NAVTEX νοτίως του Καστελλορίζου. Ειδικά σε ό,τι αφορά το Ναυτικό, πρέπει να σημειωθεί ότι το σύνολο των μέσων βρίσκονται ανεπτυγμένα και μακράν βάσεως επί πολλές ημέρες. Και αυτό λαμβάνοντας υπόψη την επιβάρυνση πολλών μονάδων επιφανείας λόγω ηλικίας και την άμεση αναγκαιότητα ανανέωσης του Στόλου.
O Ερντογάν βιάζεται για διαπραγματεύσεις
Το κρισιμότερο στοιχείο στην τρέχουσα φάση των ελληνοτουρκικών σχέσεων είναι αυτό του χρόνου. Ο κ. Ερντογάν μοιάζει να θέλει να συρρικνώσει τον χρόνο, ώστε να εκμεταλλευθεί μια σειρά παραγόντων, όπως: τους τελευταίους μήνες του Ντόναλντ Τραμπ στην εξουσία και τη βύθιση των ΗΠΑ σε μία από τις πιο διχαστικές προεκλογικές περιόδους της ιστορίας τους, την καταφανή αδυναμία της ΕΕ να παράξει μία ενιαία πολιτική γραμμή στη διαχείριση των σχέσεών της με μια χώρα με την οποία θεωρεί ότι έχει κοινά στρατηγικά συμφέροντα σε πολλούς τομείς, το λυκόφως της ηγετικής παρουσίας της Ανγκελα Μέρκελ αλλά και τη γενικότερη αγωνία του Βερολίνου να μην προστεθεί το Μεταναστευτικό σε μια ήδη βεβαρημένη ατζέντα στην οποία κυριαρχεί η διαχείριση των σαρωτικών συνεπειών της κρίσης του κορωνοϊού. Ουσιαστικά, επιδιώκει να σύρει την Ελλάδα σε διαπραγματεύσεις το ταχύτερο δυνατόν.
Η Αθήνα θα ήθελε μια πιο ευνοϊκή συγκυρία
Αντίθετα, η Ελλάδα θα ήθελε να επιμηκύνει τον χρόνο ώστε κρίσιμες αποφάσεις να ληφθούν σε πιο ευνοϊκή συγκυρία. Σε αυτό το σημείο, η αλλαγή σκυτάλης στον Λευκό Οίκο συνιστά βασική παράμετρο. Δεν υπάρχουν φυσικά αυταπάτες ότι η έλευση του Τζο Μπάιντεν στην προεδρία θα μεταβάλει μονομιάς τις ισορροπίες ή ότι μια κυβέρνηση των Δημοκρατικών θα διαγράψει την Τουρκία από τους αμερικανικούς πολιτικούς σχεδιασμούς. Εκτιμάται όμως ότι θα αυξηθεί ο βαθμός προβλεψιμότητας της αμερικανικής ηγεσίας και έχουν ήδη διαμορφωθεί δίκτυα επαφών με κομβικούς παίκτες, όπως ο Νίκολας Μπερνς (πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα) που είναι πιθανό να ηγηθεί του Στέιτ Ντιπάρτμεντ σε περίπτωση επικράτησης του Μπάιντεν. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης αξιοποίησε την προσωπική του επαφή με τον Μάικ Πομπέο («Το Βήμα» είχε αποκαλύψει το τηλεφώνημα του έλληνα Πρωθυπουργού προς τον αμερικανό υπουργό Εξωτερικών στις 15 Αυγούστου), αλλά και τις άριστες σχέσεις του με το Ισραήλ, ώστε να πραγματοποιηθεί και η (διπλή) τηλεφωνική του επικοινωνία με τον Ντόναλντ Τραμπ τις προηγούμενες ημέρες. Αυταπάτες δεν τρέφονται, αλλά αναγνωρίζεται ότι αν η Ουάσιγκτον προχωρούσε σε επιβολή κυρώσεων προς την Αγκυρα, αυτή η κίνηση ίσως να ήταν η μόνη που θα λειτουργούσε ανασχετικά έναντι του κ. Ερντογάν. Οι κυρώσεις σχετικά με την προμήθεια του ρωσικού αντιπυραυλικού συστήματος S400 παραμένουν στο τραπέζι και το Κογκρέσο έχει πιέσει για την επιβολή τους, αλλά μέχρι σήμερα ο κ. Τραμπ έχει αρνηθεί την ενεργοποίησή τους.
Σύνορο μεταξύ Δύσης και ακραίου ισλαμισμού
Παράλληλα, λαμβάνοντας υπόψη και τα μεγαλόπνοα σχέδια περιφερειακής ηγεμονίας που εκπέμπει ο κ. Ερντογάν (με χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα τις πρόσφατες αναφορές του στη μάχη του Ματζικέρτ το 1071, αλλά επίσης εκείνες στη Συμφωνία των Σεβρών), δεν είναι λίγοι όσοι εκτιμούν ότι η Αθήνα πρέπει να αναδείξει άμεσα ότι έχει μετατραπεί πλέον σε σύνορο μεταξύ της Δύσης και του ακραίου ισλαμισμού. Σε αυτό το πεδίο, η διαμόρφωση ενός άξονα με τη συμμετοχή του Ισραήλ (τηρεί πολύ προσεκτική στάση, αν και οι πρόσφατες επαφές της Αγκυρας με την ηγεσία της Χαμάς έχουν προκαλέσει σφοδρότατη ενόχληση), των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Αιγύπτου και της Γαλλίας αποκτά ευρύτερη σημασία.
Η ενόχληση για τη στάση Μπορέλ και οι κυρώσεις
Στην Αθήνα υπάρχει έντονη ενόχληση, στην οποία έχει αναφερθεί παλαιότερα «Το Βήμα», για τη στάση του Ζοζέπ Μπορέλ. Ο εξ Ισπανίας ορμώμενος ύπατος εκπρόσωπος της ΕΕ για την εξωτερική πολιτική τηρεί μια αμφίσημη στάση, αν και στην Αθήνα εξέφραζαν σχετική ικανοποίηση για τις προτάσεις περί κυρώσεων κατά της Τουρκίας που, προφορικά, παρουσίασε ο κ. Μπορέλ στο άτυπο Συμβούλιο των υπουργών Εξωτερικών των «27» (Gymnich) στο Βερολίνο. Οι κυρώσεις, κλιμακωτής φύσεως, αφορούν μεταξύ άλλων περιοριστικά μέτρα σε περίπτωση συνέχισης παράνομων τουρκικών γεωτρήσεων, τομεακές κυρώσεις στον ενεργειακό τομέα, δυνατότητα απαγόρευσης ταξιδιών τούρκων αξιωματούχων στην ΕΕ κ.ά. Ορισμένες χώρες πάντως, όπως η Ιταλία, η Μάλτα και – πιο διακριτικά – η Γερμανία, δεν υπήρξαν πολύ επιβοηθητικές στη συνάντηση του Βερολίνου.
Πώς φθάσαμε στην επέκταση των χωρικών υδάτων
Στα τέλη Δεκεμβρίου 2014 – αρχές Ιανουαρίου 2015, είχαν αρχίσει να φθάνουν πληροφορίες στην Αθήνα ότι η Αλβανία εξέταζε το ενδεχόμενο να προσφύγει εναντίον της Ελλάδας σε σχέση με τη Συμφωνία Οριοθέτησης Θαλασσίων Ζωνών του 2009. Επρόκειτο για τη συμφωνία εκείνη για την οποία το Συνταγματικό Δικαστήριο της γειτονικής χώρας είχε εκφράσει τις σφοδρές αντιρρήσεις του με αποτέλεσμα αυτή να παραπεμφθεί ουσιαστικά στις ελληνικές καλένδες. Πέραν της τροποποίησης και ενίσχυσης της ελληνικής επιφύλαξης για τα ζητήματα που μπορούν να παραπεμφθούν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, την οποία κατέθεσε η Ελλάδα τον Ιανουάριο του 2015, άλλη μία πρόταση είχε από τότε αρχίσει να κυοφορείται στους κύκλους του υπουργείου Εξωτερικών: αυτή της επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων από τα έξι στα 12 ναυτικά μίλια στο Ιόνιο Πέλαγος.
Η κωλυσιεργία Κοτζιά
Επί πολλούς μήνες, λόγω και της πρωτοφανούς κωλυσιεργίας του τότε υπουργού Εξωτερικών Νίκου Κοτζιά να οριστικοποιήσει την επικαιροποίηση της Συμφωνίας του 1977 με την Ιταλία ώστε εκτός από την υφαλοκρηπίδα να καλύπτει και την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) – γεγονός που οδήγησε στην απώλεια κρίσιμου χρόνου – η Αθήνα επανήλθε στην εξέταση του ζητήματος της επέκτασης της αιγιαλίτιδας ζώνης προς δυσμάς την άνοιξη του 2016. Για τον σκοπό αυτόν μάλιστα, ο κ. Κοτζιάς είχε προσλάβει και γνωστό βρετανό χαρτογράφο. Η προοπτική αυτή, την οποία ο πρώην υπουργός Εξωτερικών άκομψα αποκάλυψε την ημέρα που εγκατέλειπε το νεοκλασικό της Βασιλίσσης Σοφίας ενώπιον του τότε πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα, είχε ως στόχο να πραγματοποιηθεί η επέκταση από το βορειότερο σημείο της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων ως και, περιμετρικά, μέχρι τα Αντικύθηρα, ως και το Ακρωτήριο Μαλέας (κάτι που οδηγούσε στο κλείσιμο τόσο του Μεσσηνιακού όσο και του Λακωνικού Κόλπου).
Προβληματικό στοιχείο
Ο σχεδιασμός αυτός ενείχε ένα προβληματικό στοιχείο. Τούτο δεν ήταν άλλο από το γεγονός ότι μεταξύ Πελοποννήσου και Κρήτης υπάρχουν λόγω της παρουσίας των Κυθήρων και των Αντικυθήρων στενά διεθνούς ναυσιπλοΐας, κάτι που ίσως δημιουργούσε προβλήματα σε χώρες με συχνή ναυτική παρουσία στην περιοχή, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες αλλά και η Ρωσία (προβλεπόταν πάντως η δημιουργία διαδρόμων ναυσιπλοΐας μεταξύ Αντικυθήρων και Κρήτης). Ο κ. Κοτζιάς είχε ισχυριστεί ότι είχε ενημερώσει τον ομόλογό του Μεβλούτ Τσαβούσογλου σχετικά με τις ελληνικές προθέσεις. Ωστόσο, οι μετέπειτα τουρκικές αντιδράσεις δείχνουν ότι αν υπήρξε ποτέ αυτή η συνεννόηση δεν είχε επαρκώς κοινοποιηθεί στην Αγκυρα.
Φρένο από Τσίπρα
Αν και τα σχέδια περί επέκτασης ήταν όντως πολύ προχωρημένα και δεν περιορίζονταν μόνο στη δυτική πλευρά της χώρας, τελικώς δεν προχώρησαν. Ο Αλέξης Τσίπρας αποφάσισε «να πατήσει φρένο», μεταβάλλοντας την αρχική επιλογή να γίνει η επέκταση με Προεδρικό Διάταγμα, προτιμώντας την εκδοχή της θέσπισης νόμου. Επιπλέον, στους κόλπους της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ υπήρξε έντονη εσωτερική συζήτηση για το όριο μέχρι του οποίου θα έφθανε η επέκταση προς Νότο. Ο σχεδιασμός Κοτζιά θα μπορούσε να τροφοδοτήσει αχρείαστη ένταση καθώς η επέκταση εκείνη εισερχόταν σε αυτό που ο Διεθνής Υδρογραφικός Οργανισμός ονομάζει «Aegeanproper». Ακολούθως εξετάστηκε η ιδέα η γραμμή να σταματήσει βορειότερα του Ταινάρου, περί τις Στροφάδες, ώστε ουσιαστικά να μην ξεπερνά την οριογραμμή της Συμφωνίας Οριοθέτησης με την Ιταλία. Τελικώς, το ζήτημα δεν είχε εξέλιξη.
Καμία καθυστέρηση
Ο Κυριάκος Μητσοτάκης, ο οποίος έχει αποδείξει, όπως παρατηρούν διπλωματικές πηγές προς «Το Βήμα», ότι είναι πολύ μελετηρός στα θέματα εξωτερικής πολιτικής (ζητώντας αναλυτικά σημειώματα για τα πάντα), έκρινε ότι μετά την πρόσφατη υπογραφή της Συμφωνίας με την Ιταλία δεν υπήρχε λόγος να καθυστερήσει η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων. Και αυτό παρά τις αναμενόμενες αιτιάσεις από διάφορες πλευρές ότι μία τέτοια κίνηση θα μπορούσε να θεωρηθεί πως αναγνώριζε το πάγιο τουρκικό επιχείρημα ότι στο Αιγαίο Πέλαγος επικρατούν ειδικές περιστάσεις. Η άποψη που έχει αρχίσει να διαμορφώνεται στο Μέγαρο Μαξίμου – το οποίο έχει αναλάβει τον πλήρη έλεγχο στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής όπως προκύπτει από κινήσεις που δεν περνούν απαρατήρητες, όπως π.χ. ότι ο Πρωθυπουργός ήθελε προσωπικά να εξηγήσει στον γερμανό υπουργό Εξωτερικών Χάικο Μάας τις θέσεις της Αθήνας – είναι ότι η Ελλάδα πρέπει να αρχίσει να ασκεί ορισμένα από τα δικαιώματα που της παρέχει το Δίκαιο της Θάλασσας και η Σύμβαση του 1982 (UNCLOS), ώστε να έχει διαμορφώσει ένα κεκτημένο εν όψει πιθανών μελλοντικών συνομιλιών.
Επέκταση σε δύο βάσεις
Η επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης σε όλη την περιοχή της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων – από το βορειότερο σημείο της ως το Ακρωτήριο Ταίναρο, παρά το γεγονός ότι το σημείο αυτό «βλέπει» προς Λιβύη και όχι προς Ιταλία – θα πραγματοποιηθεί σε δύο βάσεις. Κατ’ αρχάς, θα απαιτηθεί η έκδοση ενός Προεδρικού Διατάγματος, σύμφωνα με το οποίο θα προωθείται το κλείσιμο όσων κόλπων έχουν άνοιγμα ως 24 ναυτικά μίλια (πρόκειται για τους αποκαλούμενους «νόμιμους κόλπους», όπως π.χ. ο Αμβρακικός ή ο Μεσσηνιακός) με βάση το Αρθρο 10 της UNCLOS, αλλά και η χάραξη ευθειών γραμμών βάσης όπου αυτή επιτρέπεται σύμφωνα με το Αρθρο 7 της ίδιας Σύμβασης. Οι ευθείες γραμμές βάσης είναι μία περίπλοκη άσκηση, καθώς απαιτούν πολύ ακριβή χάραξη και έχουν υπάρξει περιπτώσεις, όπως της Αλβανίας, που η χάραξη δεν ακολουθεί ορθή πρακτική με αποτέλεσμα χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες να μην την αναγνωρίζουν.
Στην ελληνική περίπτωση ενδέχεται να χαραχθούν ευθείες γραμμές βάσης και για συστάδες νησιών. Με το κλείσιμο των νόμιμων κόλπων και τη χάραξη ευθειών γραμμών βάσης όπου αυτή επιτρέπεται αυξάνονται τα εσωτερικά ύδατα και από εκεί και πέρα αρχίζει η επέκταση των χωρικών υδάτων. Η επέκταση θα θεσπιστεί με νόμο. Επί του ζητήματος αυτού υπάρχει διχογνωμία για το κατά πόσο θα ήταν επαρκής η έκδοση Προεδρικού Διατάγματος, κάτι που προβλέπει το Αρθρο 2 του Νόμου 2321/1995, με τον οποίο κυρώθηκε από την ελληνική Βουλή η UNCLOS ή αν απαιτείτο η θέσπιση νόμου με βάση το Αρθρο 27 του Συντάγματος που προβλέπει ότι «καμία μεταβολή στα όρια της Επικράτειας δεν μπορεί να γίνει χωρίς νόμο». Η κυβέρνηση επέλεξε τη δεύτερη λύση. Παράλληλα, με το ίδιο άρθρο στον νόμο αυτόν, θα ορίζεται ότι το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης των 12 ναυτικών μιλίων θα ισχύει και για τον υπερκείμενο εναέριο χώρο στην ίδια περιοχή (άρα αυτός θα επεκταθεί από τα 10 στα 12 ναυτικά μίλια).
Αλβανικές αντιδράσεις
Η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 ναυτικά μίλια θα έχει επίπτωση και σε πιθανές μελλοντικές συνομιλίες για τις θαλάσσιες ζώνες με την Αλβανία. Με την κίνηση αυτή μειώνεται σημαντικότατα η περιοχή προς οριοθέτηση, γεγονός που αναμφίβολα θα μεταβάλει και τους υπολογισμούς των Τιράνων. Διπλωματικές πηγές δεν απέκλειαν και την έκφραση ισχυρών αντιρρήσεων εκ μέρους της Αλβανίας, παρά και την ενημέρωση του πρωθυπουργού Εντι Ράμα από τον κ. Δένδια (ο οποίος σχεδιάζει να μεταβεί προσεχώς στη γειτονική χώρα). Δεν απέκλειαν επίσης την ανάμειξη τουρκικού δακτύλου σε πιθανές αλβανικές αντιδράσεις.
Ο γερμανός υπουργός Εξωτερικών Χάικο Μάας (Reuters).
Οι ρωγμές στο ευρωπαϊκό μέτωπο έναντι τις Αγκυρας
Παρά τις επιθυμίες του Βερολίνου, τις τελευταίες ημέρες αναδείχθηκαν τα όρια της γερμανικής παρέμβασης για τη διαχείριση της έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Αγκυρα, με τις συνεχείς ανανεώσεις των NAVTEX για τις δραστηριότητες του σεισμογραφικού σκάφους «Oruc Reis», δείχνει ότι αγνοεί τις γερμανικές πιέσεις. Το Βερολίνο θέλει επανάληψη των διερευνητικών επαφών, αλλά χωρίς έμπρακτη αποκλιμάκωση μοιάζει απίθανο η Αθήνα να συναινέσει, και αυτό κατέστη σαφές στον γερμανό υπουργό Εξωτερικών Χάικο Μάας στην πρόσφατη επίσκεψή του στην ελληνική πρωτεύουσα. Παράλληλα, το μέτωπο της ΕΕ έναντι της Τουρκίας εμφανίζει σοβαρές ρωγμές. Οι ευρωτουρκικές σχέσεις θα απασχολήσουν την έκτακτη Σύνοδο Κορυφής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 24-25 Σεπτεμβρίου, με την ημερομηνία αυτή να έχει μετατραπεί σε ένα άτυπο ορόσημο για την εξομάλυνση των ευρωτουρκικών σχέσεων και της κατάστασης στην Ανατολική Μεσόγειο. Υψηλόβαθμη διπλωματική πηγή χαρακτήριζε τη Σύνοδο του Σεπτεμβρίου ως «μητέρα των μαχών».
Πέραν του Μεταναστευτικού όμως, οι οικονομικοί και εμπορικοί δεσμοί ΕΕ – Τουρκίας δημιουργούν εξαρτήσεις και προς τις δύο κατευθύνσεις. Αναμφίβολα η κατάσταση της τουρκικής οικονομίας είναι, τουλάχιστον, ασταθής, αλλά στην τρέχουσα συγκυρία πολλές ευρωπαϊκές χώρες (προεξάρχουσας της Γερμανίας) δεν θα ήθελαν να μειωθούν οι εξαγωγές τους στην Τουρκία (για το 2019 υπολογίζονταν σε περίπου 20 δισεκατομμύρια ευρώ). Εχει το Βερολίνο τρόπο πίεσης προς την Αγκυρα; Φυσικά και έχει. Ας μη λησμονείται ότι η Τουρκία αναμένει την παράδοση έξι υποβρυχίων τύπου 214 από τη Γερμανία τα προσεχή χρόνια.
Η κατάσταση είναι όμως ακόμη πιο περίπλοκη, ιδιαίτερα στο μεσογειακό μέτωπο. Η εμπλοκή της Τουρκίας στη Λιβύη της έχει επιτρέψει τη διαμόρφωση μιας πολύ στενής σχέσης με την Ιταλία, που με τη σειρά της προσπαθεί να εξισορροπήσει την εικόνα της με την Ελλάδα. Εσχάτως έχουν ενισχυθεί και οι σχέσεις Αγκυρας – Βαλέτας. Η επόμενη ημέρα στη Λιβύη και το «φάντασμα του Μεταναστευτικού» φέρνουν κοντά αυτές τις τρεις χώρες καθώς, σύμφωνα με ενημερωμένες πηγές, η Αγκυρα ισχυρίζεται ότι μέσα από τη σταθεροποίηση της Τρίπολης θα αποτραπεί ένα νέο μεταναστευτικό κύμα. Παράλληλα, η Μαδρίτη τηρεί στάση ουδετερότητας, τόσο λόγω των τουρκικών στρατιωτικών παραγγελιών σε ισπανικά ναυπηγεία όσο επίσης λόγω της έκθεσης του ισπανικού τραπεζικού τομέα στην Τουρκία.
